Bhartiy tatvdyan Paper III Sem-III-munotes

Page 1

1 १
भारतीय तत्त्वज्ञान
घटक रचना
१.० ईद्दिष्ट्ये
१.१ प्रस्तावना
१.२ भारतीय त त्त्वज्ञानाचा प्रारंभ
१.२.१ वैद्ददकांचे द्दवश्वशास्त्र
१.२.२ एकेश्वरवाद
१.२.३ ऊत संकल्पना
१.२.४ एकत्त्ववाद
१.३ ईपद्दनषदांचे तत्त्वज्ञान
१.३.१ अत्मद्दवषयक द्दवचार
१.३.२ ईपद्दनषदातील ब्रम्ह संकल्पना
१.३.३ ईपद्दनषदातील जगतद्दवचार
१.४ भगवद्गीता
१.५ भारतीय दशशने
१.५.१ वैद्ददक दशशने
१.५.२ ऄवैद्ददक दशशने
१.५.३ षड्दशशनांची सामान्य माद्दहती
१.५.४ भारतीय तत्त्वज्ञानाची सामान्य वैद्दशष्ट्ये
१.६ सारांश
१.७ द्दवद्यापीठीय प्रश्न
१.० उद्दिष्ट्ये १. तत्त्वज्ञान द्दवषय समजून घेता एइल.
२. भारतीय तत्त्वज्ञानाची तोंडओळख होइल
३. वैदीक व ईपद्दनषदीय तत्तवज्ञाचा पररचय होइल.
४. भारतीय दशशने ऄभ्यासता येतील.
५. वेदवांड:मयाद्दवषयी थोडक्यात माद्दहती करून घेतील.
munotes.in

Page 2

2 १.१ प्रस्तावना जैद्दवकदृष्टया मनुष्य हा पण एक प्राणी अहे. पण तो बुद्दिमान प्राणी अहे. द्दवचार करणे,
द्दचंतन करणे, प्रश्न ईपद्दस्थत करणे बुिीची काये होत. म्हणूनच तो जेव्हा जगाकडे
जगातील नानाद्दवध घटनांकडे, वस्तूंकडे, भव्यतेकडे, सौंदयाशकडे पाहतो तेव्हा अपसूकच
त्याच्या मनात जगाबिल मूलभूत प्रश्न ईभे राहतात. या प्रश्नांचा तो मागोवा घेतो, त्याला
वाटणारी द्दजज्ञासा व कुतुहूल यामधून तो बौद्दिकदृष्ट्या ऄस्वस्थ होतो अद्दण या प्रश्नांची
ईत्तरे शोधण्याचा तो प्रयत्न करतो. प्रयत्नांनी त्याला जे हाती लागते ते त्याचे तत्त्वज्ञान
होय. तत्त्वज्ञान म्हणजे तत्त्वाचे ज्ञान. हे सारे जे दृश्य - ऄदृश्य, ज्ञा - ऄज्ञा द्दवश्व अहे
त्याला तत् म्हणतात. तर त्याच्या सारास 'त्व' ऄसे म्हणतात. दोन्ही द्दमळून बनते ' त्त्व'
अद्दण या तत्त्वाचे ज्ञान म्हणजे तत्त्वज्ञान.
तत्त्वज्ञान केव्हा ऄद्दस्तत्वात अले? कुठे ऄद्दस्तत्वात अले? ऄसे प्रश्न ईभे राहणे साहद्दजकच
अहे. याच्या ईत्तरादाखल ऄसे म्हणता येइल जेव्हापासून मानवजात अहे तेव्हापासून
तत्त्वज्ञान अहे अद्दण द्दजथे कुठे माणूस अहे द्दतथे ते ऄद्दस्तत्वात अले. फरक काय तो फक्त
त्याच्या स्वरूपाचा. कदाद्दचत, सुरुवातीचे तत्त्वज्ञान थोडे ऄप्रगत ल ऄसेलही, पण
तत्त्वज्ञान नाही ऄसा काळ कद्दल्पता येत नाही.
काळाच्या दृष्टीने द्दवचार करावयाचा झाल्यास प्राचीन, मध्ययुगीन, समकालीन अद्दण
अधुद्दनक ऄसे तत्त्वज्ञानाचे वगीकरण करता येते. तर स्थळाच्या दृष्टीने पाहता पौवाशत्य
तत्त्वज्ञान (Eastern Philosophy), पाद्दिमात्य तत्त्वज्ञान (Western Philosophy ) तसेच
भारतीय तत्त्वज्ञान, ग्रीक तत्त्वज्ञान वगैरे ऄसे तत्त्वज्ञानाचे वगीकरण करता येते.
या प्रकरणात अपण भारतीय तत्त्वज्ञान ऄथाशत प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानाचा द्दवचार करणार
अहोत. सुरुवातीच्या काळातील तत्त्वज्ञान हे ल त स्वरूपात नव्हते. कारण तेव्हा
लेखनकलाच ऄद्दस्तत्वात नव्हती. ते होते ऐकीव स्वरूपात. द्दपढी दर द्दपढी मौखीकररत्या
पुढे पुढे जात राद्दहले. यातील काही तत्त्वज्ञान काळाच्या प्रवाहात झाली ऄसण्याची
शक्यताही नाकारता येत नाही द्दकंवा जे ईपलब्ध अहे ते पु ने अहे ऄसे ठामपणे
म्हणता येत नाही. पण तत्त्वज्ञानाचा जो काही भाग मानवजातीला ज्ञात झाला नंतर तो
द्दलद्दखत स्वरूपात अला. त्याचाच अपण ऄभ्यास करणार अहोत. प्राचीन काळापासून
अजतागायत भार जे तत्त्वद्दचंतन झाले त्याचा समावेश भारतीय तत्त्वज्ञानात होतो.
भारतीय तत्त्वज्ञान आंग्रजीत Indian Philosophy या नावाने ओळखले जाते.
तत्त्वज्ञानास भारतामध्ये ऄन्य शब्दांनी सुध्दा संबोधले जाते. जसे द्दिकी, दशशन व
पराद्दवद्या.
१) अ द्दिकी:
न्यायसूत्र या गौतमऊषींनी द्दलद्दहलेल्या ग्रंथामध्ये 'अन्वीद्दिकी' हा शब्द तत्त्वज्ञानासाठी
वापरला अहे. ज्ञानाकडे नेणारे तत्त्व ऄसा त्याचा ऄथश होतो. न्यायदशशनाने प्रमाणमीमांसेवर
म्हणजेच ज्ञानमीमांसेवर भर द्ददला अहे. ज्ञानमीमांसा ही तत्त्वज्ञानाची महत्वपूणश शाखा munotes.in

Page 3

भारतीय तत्त्वज्ञान
3 अहे, ज्यामध्ये ज्ञानाची साधने, ज्ञानाची यथाथशता – ऄ थाथशता, भ्रम अदींची चचाश केली
जाते. न्यायदशशनाच्या मते तत्त्वज्ञानासाठी ज्ञानमीमांसा अवश्यक अहे.
२) दर्शन:
हा संस्कृत शब्द अहे ज्याचा ऄथश स्थूल मानाने 'पाहणे' ऄसा होतो. पण केवळ 'पाहणे'
म्हणजे दशशन नव्हे तर द्दवद्दशष्ट दृष्टीने पाहणे, येथे ऄद्दभप्रेत अहे. व्युत्पद्दत्तशा नुसार
(Etimologically) दशशन शब्द 'दृश' या धातूपासून बनला अहे. 'दृश्य ऄनेन आद्दत दशशनम'
ज्याद्वारे पाद्दहले जाते व जे पाद्दहले जाते ते 'दशशन'. पाहणे हे फक्त वस्तूच्या बाह्यस्वरूपाशी
संबंद्दधत अहे तर दशशनात वस्तूचे मूळ स्वरूप जाणणे, द्दतचे तत्त्व जाणणे ऄपेद्दित अहे.
यासाठी केवळ डोळे नाही तर सूक्ष्म दृष्टीची अवश्यकता ऄसते. तत्त्वदशशन ऄसाही
शब्दप्रयोग केला जातो, ज्याचा ऄथश तत्त्वाचे दशशन ऄसा होतो. ज्याला तत्त्वदशशन झाले
त्यास 'द्रष्टा' ऄसे म्हणतात. महावीर, बुि, गौतम, कद्दपल अदी द्रष्टे होत, कारण त्यांना
तत्त्वाचे दशशन झाले ऄशी मान्यता अहे. हे झालेले दशशन त्यांच्या ऄनुयायांनी शब्दबि केले
व ऄशा रीतीने भारतात द्दवद्दवध दशशने ऄद्दस्तत्वात अली.
३) पराद्दवद्या:
ईपद्दनषदांनी ज्ञानाचे वगीकरण दोन प्र केले अहे. भौद्दतक ज्ञान व ऄभौद्दतक ज्ञान वा
ऄद्दतभौद्दतक ज्ञान. भौद्दतक ज्ञानास ऄपराद्दवद्या म्हणतात. हे भौद्दतक जगाद्दवषयीचे ज्ञान
अहे. जे द्दनम्नप्रतीचे मानले जाते. हे ज्ञान भौद्दतक ज प्रमाणेच बदलणारे ऄसते. ऄभौद्दतक
वा ऄद्दतभौद्दतक ज्ञान द्दनत्यस्वरूपाचे ऄसते कारण जे ऄभौद्दतक ऄसते ते ऄिर व द्दनत्य
ऄसते. ऄशा ज्ञानास पराद्दवद्या ऄसे म्हणतात. तत्त्वज्ञानात ऄद्दतभौद्दतद्दक (Metaphysics)
चा द्दवचार येतो म्हणून त्यास 'पराद्दवद्या' ऄसे म्हणतात.
पािात्य परंपरेत तत्त्वज्ञानास (Philosophy) ऄसे म्हणतात.
१.२ भारतीय तत्त्वज्ञानाचा प्रारंभ अपण ऄगोदरच पाद्दहले अहे द्दक तत्त्वज्ञानाची सुरुवात मनुष्याच्या ऄद्दस्तत्वासोबतच
झाली. भारतीय तत्त्वज्ञानाबाबतही हे लागू होते. परंतु तरीही तत्त्वज्ञानाचा काद्दलक दृष्ट्या
ऄभ्यास करत ऄस ना ईपद्दनषदपूवश कालीन तत्त्वज्ञानापासून भारतीय तत्त्वज्ञानाची
सुरुवात केली जाते. ऄथाशत ईपद्दनषदपूवश काळाचा द्दवचार करण्याऄगोदर ईपद्दनषद काय
अहे, हे समजणे क्रमप्राप्त ठरते.
ईपद्दनषद हे वेद या प्राचीन भारतीय ग्रंथाचा ऄंत्य भाग अहे. म्हणून त्यास वेदांत ऄसेही
म्हणतात. मग वेद काय अहे? हा प्रश्न साहद्दजकच. ऄद्दतप्राचीन भारतीय ग्रंथ अहेत वेद.
लेखनकलाही ऄवगत नव्हती त्याकाळातील. वेदांचा द्दनद्दित ऄसा कालखंड सांगता येत
नाही अद्दण तसे सांगायला ते एका द्दवद्दशष्ट काळात द्दनमाशणही झालेले नाही.
वेदांचा कोणी एक ऄसा कताशही नाही. खरतर वेद हे प्राचीन ऄसा ज्ञानसंग्रह अहेत. वेद हा
शब्द 'द्दवद' या धातूपासून बनलेला अहे. द्दवद या धातूचा ऄथश जाणणे ऄसा होतो. यावरूनच
वेद म्हणजे ज्ञान ऄसा ऄथश करता येतो. ज्ञान म्हणून जे जे काही येते त्या सवाांचा समावेश munotes.in

Page 4

4 वेदात होतो. सामान्यतः ऄसा समज अहे द्दक ऊषींनी वेद रचले अहेत; पण या ऊषींची
नावे वेदकते म्हणून नाहीत. त्यांची प्रद्दसिी पराङमुखता अहे. वैद्ददकऊषी प्रद्दसिी
लोलुप नव्हते म्हणूनही कदाद्दचत वेदांचे रचद्दयते माद्दहत नसावेत. वैद्ददक मंत्रांची रचना
ऊषींनी स्वतः केलेली नसून इश्वराकडून त्यांना ते प्राप्त झाले, ऄशी वैद्ददकांची धारणा अहे.
इश्वरवाणीचे श्रव वेद द्दनमाशण झाल्याने त्यांना 'श्रुती' ऄसेही म्हणतात. त्याचमुळे
ऊषींना मंत्रकताश नव्हे तर मंत्रद्रष्टा म्हणतात.
वेदांचे चार द्दवभाग अहेत:
१) संद्दहता (मंत्र)
२) ब्राह्मणे
३) अरण्यके
४) ईपद्दनषद
काळाच्या दृष्टीने सुिा हाच म्हणजे संद्दहता वा मंत्रकाल, ब्राह्मणकाल, अरण्यकाल अद्दण
ईपद्दनषद्काल ऄनुक्रम द्ददसून येतो.
वेदांचे ऄभ्यासद्दवषयाच्या दृष्टीने चार प्रकार केलेले अहेत:
१) ऋग्वेद: ऊग्वेदसंद्दहता स्तोत्रमय सूक्तांचा संग्रह होय. संद्दहता सवाशत प्राचीन अहे.
सुक्ते बहुतांशी देव स्तुतीपर रचलेली अहेत.
२) यजुवेद: यामध्ये इश्वर ईपासना कशी करावी याची माद्दहती अहे. 'यजनाद्दवषयीचा वेद
म्हणजे यजुवेद होय.' ऄसे प्रा. . दा. चौधरी म्हणतात. यामध्ये यज्ञकमशद्दवधी समजा ल
अहे. ज्यात यज्ञकमाशला द्दवशेष महत्त्व प्रदान करण्यात अले अहे.
३) सामवेद: सामवेद गायनासाठी प्रद्दसि अहे. भारतीय संगीताचा ईगम मवेदातून झाला
अहे, ऄसे म्हटले जाते. भगवद्गीतेमध्ये ‘वेदानाम सामावेदो ’ म्हणजे वेदांमध्ये सामवेद
हा माझी (इश्वराची) द्दवभूती अहे ऄसे म्हटले अहे. यातून सामवेदाचे महत्त्व ऄधोरेद्दखत
होते.
४) अथवशवेद: या संद्दहतेचे मूळ नाव 'ऄथवाांद्दगरस' ऄसे होते. या वेदामध्ये कामनापूती,
ऄद्दनष्ट शांती तसेच शत्रूला पीडा देण्याचे उपाय सांद्दगतले अहेत. त्यामुळे या संद्दहतेस द्दवशेष
श्रेष्ठ पद्दवत्र मानली जात नाही पण यामध्ये ऄध्यात्मद्दवषयक भाग अहे.
१.२.१ वैद्ददकांचे द्दवश्वर्ाश्त्र:
प्रा. पी. डी. चौधररंच्या मते, वैद्ददक वांगड.मयाचे जरी अपण संद्दहता, ब्राह्मण, अरण्यक व
ईपद्दनषद या चार प्रकारांचा समावेश करीत ऄसलो तरी व्यवहारात वेद हा शब्द संद्दहता
द्दवभागाबाबतच वापरला जातो. संद्दहता वा मंत्रभागात वेदांचे जगाबिलचे द्दवचार द्ददसून
येतात. यालाच ईपद्दनषदपूवश तत्त्वज्ञान वा वेदकालीन तत्त्वज्ञान ऄसे संबोधतात. ऄथाशतच हे
तत्त्वज्ञान प्रारंभीचे ऄसल्याने सामान्य स्वरूपाचे प्रतीत होते. munotes.in

Page 5

भारतीय तत्त्वज्ञान
5 वेदकालीन म्हणण्यापेिा ईपद्दनषदपूवश तत्त्वज्ञान म्हणणे गोंधळ द्दनमाशण न करणारे,
समजण्याच्या दृष्टीने ऄद्दधक सोयीचे ठरेल.
ईपद्दनषदपूवशकालीन तत्त्वद्दवचार हा तत्कालीनांचा द्दवश्वाकडे बघण्याचा सामान्य दृद्दष्टकोन.
भौद्दतकदृष्ट्या ऄद्दधक प्रगत नसल्याने याकाळातील मानवजातीचा द्दनसगाशशी ऄद्दधक संबंध
द्ददसून येतो. द्दनसगाशतील घटक अद्दण घटनांचा पररणाम त्यांच्या जीवनावर ऄद्दधक होत
ऄसे. द्दनसगाशची भव्यता, सौंदयश, कला, शक्ती, यश या सवाांचा जवळून पररचय झाल्याने
त्यांच्या मनात द्दनसगाशबिल कुतुहूल, द्दजज्ञासा अद्दण भीती ऄसा संद्दमश्र भाव द्दनमाशण होत
ऄसे. द्दनसगाशतील घटकांमध्ये द्दवधायक तसेच द्दवध्वंसक कायश करण्याची िमता अहे, याची
जाणीव त्यांना झाली. मानवी ऄपेिेला धरूनच मग त्यांनी या नैसद्दगशक शक्ती अपणास
हाद्दनकारक न ठरता लाभप्रद ठराव्यात ऄसे वाटू लागले, ते साहद्दजकच. या शक्ती च
त्यांनी नंतर 'देवता' ऄसे नाव द्ददले. ऄनेक घटकांनी द्दमळून द्दनसगश बनतो म्हणून या शक्ती
ऄथाशत ऄनेक देवता अहेत ऄसे त्यांनी मानले. यातूनच वेदकालीन ऄनेकदेवतावाद/
बहुदेवतावाद द्दनमाशण झाला.
या देवतांची मग भीतीतून ऄपेिेतून पूजा सुरु झाली. या अम्हास ऄपायकारक न ठरत
ईपकारक ठराव्यात हीच त्यांची ऄपेिा.
ऄग्नी, वायू, जल, सूयश, आत्यादी द्दनसगशशक्ती म्हणजेच या देवता. यांमध्ये दोन्हीही, द्दवधायक
व द्दवध्वंसक शक्ती ऄसतात. जसे द्दक ऄग्नीमुळे ईब द्दमळते पण तो दाहकारक पण अहे.
पाण्याने तहान भागते पण पुराचे पाणी माणसासद्दहत सवश काही वाहून नेते. वायूमुळे गारवा,
सुखदपणा ऄनुभवास येतो पण हाच वायू जेव्हा वादळात रूपांतररत होतो, तेव्हा सवशच
ईध्वस्त करून टाकतो. या देवतांनी अपणास सहाय्यय्यय करावे, अपले नुकसान करू नये
म्हणून स्तव चालू झाली. या देवतांची प्राथशना व स्तुती करण्यास्तव सूक्ते द्दनमाशण झाली.
वैद्ददकांनी या देवतांवर मानवी गुणांचे अरोपण केले, म्हणजे मानवासारखेच यांच्यामध्ये
अहेत ऄसे मानले. ऄसे ऄसूनही या देवतांना मानवासारखे मूतश रूप मात्र द्ददले नाही. त्यांना
द्दनसगशरूपच ठेवले. या देवता संख्येने ऄनेक अहेत तरी काही देवता ऄद्दधक महत्त्वाच्या
मानल्या जात. जसे - १) ऄद्दग् न देवता, २) वरुणदेवता ३) आंद्रदेवता
या देवतांचा ईल्लेख ऊग्वेदात अढळून येतो. शौयश, शक्ती व न्याय याची देवता म्हणजे
आंद्रदेवता. त्यांची प्रधान देवता ऄसून द्दतच्या स्तवनाथश २५० सूक्ते द्ददसून येतात.
आं मध्ये कोप, सूडभावना, ऄद्दभमान अदी नकारात्मक शक्ती व
अहेत. वरू देवता मात्र पद्दवत्र व मांगल्यपूणश ऄशी वद्दणशली अहे. नैद्दतक स णांचे रिण व
द्दवकास ही देवता करते. वरू सवश ऄसून त्याला मानवी मनातील बरेंवाइटपणा लगेच
समजतो. प्रेमळ, दयावान व औदायश या द्दतच्या गुणांचा ईल्लेख अढळतो.
मानवाच्या जन्मापासून मृत्यूपयांत दैनंद्ददन जीवनात ईपयोगी पडणारी देवता म्हणजे
ऄद्दग्नदेवता. ऄद्दग्नदेव पासूनच ऊग्वेदाचा प्रारंभ होतो. यातून द्दतची महत्ता लिात येते.
ऄग्नीला 'वैश्वानर' म्हणजे द्दवश्वातील सवश मानवांचा स्नेही ऄसे म्हणतात.
याप्रकारे ऄनेक देवता मानल्याने वैद्ददकांना बहुदेवतावादी (polytheistic) म्हणतात. या
ऄनेक देवता मानत ऄसूनही जेव्हा त्यांच्या स्तुतीपर जी सूक्ते रचली गेली, तेव्हा त्यामध्ये munotes.in

Page 6

6 या सवशच देवतांचे वणशन समान द्दवशेषणांनी केलेले अढळते. ज्याचा ज्या देवतेकडे कल
अहे त्याने त्या देवतेला प्रधान व आतर देवतांना गौण मानून द्दतची ईपासना करावी ऄसा
प्रघात होता. यामध्ये ईपासना स्वातंत्र व ऋद्दचद्दभन्नता .
ऋद्दचद्दभन्नता हे शास्त्रीय सत्य अहे. पण त्यानुसार ईपासना तंत्र्य देणे हे
ईदारम चे द्योतक अहे. म्हणूनच मॅक्समुल्लर याला बहुदेवतावादाऐवजी
श्रे देवतावाद ऄसे नाव देतो. (Polytheism - Henotheism) ऄसे पी. डी. चौधरी
म्हणतात.
१.२.२ एकेश्वरवाद:
या बहुदेवतावादाकडून वैद्ददकांनी एकेश्वरवादाकडे प्रयाण केले. तत्त्वज्ञानाच स्वरूप प्रवाही
ऄसल्याने ते एका द्दवचारावर न थांबता ईत्तरोत्तर बदलत जाते. याचे कारण मानवाची
द्दनत्यनूतन कल्पना करण्याची शक्ती होय. या सवश देवतांकडे शक्ती आली कुठून? हा मूलभूत
प्रश्न द्दनमाशण होणे साहद्दजकच होते. त्यातूनच या सवाशना अधारभूत ऄसणारी कुणीतरी एक
श्रेष्ठ शक् ती ऄसावी ऄशी कल्पना, ऄसा द्दवचार पुढे अला. एकमेव ऄ तीय परमसत्ता
(Ultimate Reality) होय. द्दतच्यातून सवश देवता द्दनमाशण झाल्या. यालाच इश्वर ऄसे
संबोधल्या जाउ लागले. हा इश्वर एकच ऄसल्याने या मतास एकेश्वरवाद
(Monotheism) ऄसे म्हणतात. ऊग्वेदाच्या पुरुषसूक्तांत याचा ईल्लेख सापडतो. हा एक
इश्वर . च आ . श्व द्दवश्वान्तयाशमी अहे. परंतु
तो द्दवश्वव्यापी ऄसूनही द्दवश्वाच्या बाहेर द्दशल्लक ईरला अहे. दशांगुल
वैद्ददकांनी सगुण अद्दण द्दनगुशण ऄशा दोन्ही प्रकारचा इश्वर स्वीकारला अहे.
१.२.३ ऋत संकल्पना:
एकेश्वराचे ऄनेक देवतांवर द्दनयंत्रण अहे. त्याचबरोबर हे द्दवश्वसुिा द्दनयंद्दत्रत, सुसंबि व
व्यवद्दस्थत ऄसे अहे. द्दवश्वाचे द्दनरीिण केले ऄसता त्यात व्यवस्था, द्दनयम अढळून येते.
जसे द्दक ठराद्दवक काळाने येणारे द्ददवस-रात्र, ईन्हाळा, पावसाळा द्दहवाळा वगैरे ऊतू.
वनस्पती व प्राणी जीवनातील रचनात्मकता वगैरे.
या सवाांचे द्दनयमन करणारे तत्त्व अहे 'ऊ + त'. मुळात ऊतचा ऄथशच द्दनयमांची एकरूपता
ऄसा केला अहे. भौद्दतक जगात ज्याप्रमाणे द्दनयमबिता, एकरूपता अहे. त्याचप्रमाणे
नैद्दतक जगतात पण एकरूपता अहे. ‘ऊत’ तत्त्व नैद्दतक जीवनसुिा द्दनयद्दमत करते.
ऊतामुळे जी कमाशनुसार फळ प्राप्त होते. वरू द्दह ऊताची सहाय्ययक देवता होय.
त्याला ‘ऊतस्य गोपा....’ म्हणजे ऊताचा रिक म्हणतात. ऊत संकल्पना वैद्ददकांच्या
अध्याद्दत्मक प्रगल्भतेचे द्योतक अहे.
१.२.४ एकतत्त्ववाद:
एकेश्वरवादाकडून वैद्ददक एकत्ववादाकडे अलेले द्ददसतात. एकेश्वरवाद व एकतत्त्ववा
फरक अहे. एकेश्वरवा सवोच्च ई इश्वराची धारणा ऄसून एकतत्त्ववादाचा संबंध
तत्त्वद्दचंतनाशी अहे. ईपद्दनषदांमध्ये तर हे स्पष्टपणे द्ददसून येते, पण याची बीज मात्र संद्दहतेत
सापडतात. हे एकतत्त्व ऄद्वैत परमतत्त्व अहे. पुरुषसुक्तात व ना द्ददय सुक्तात याचा ईल्लेख
सापडतो. munotes.in

Page 7

भारतीय तत्त्वज्ञान
7 १.३ उपद्दनषदांचे तत्त्वज्ञान ईपद्दनषद तत्त्वज्ञानप्रधान अहेत. संद्दहतेतील द्दवचार वेदद्दवचार मानले जातात. ईपद्दनषदे
वेदांचा भाग ऄसूनही त्यातील तत्त्वज्ञान ईपद्दनषदीय तत्त्वज्ञान म्हणून ओळखले जाते,
वैद्ददक तत्त्वज्ञान म्हणून नव्हे. कालक्रमानुसार ईपद्दनषदे वेदांच्या ऄंती येतात म्हणून
ईपद्दनषदांना वेदान्त ऄसेही म्हणतात. तर ईपद्दनषदांच्या तत्त्वज्ञानाला वेदान्त तत्त्वज्ञान ऄसे
म्हणतात. ब्राह्मणे कमशकांडप्रधान अहेत. ऐद्दहक सुखसमृिीचा ईपाय त्यात सांद्दगतल अहे.
पण केवळ ऐद्दहक सुखप्राप्ती हे मानवी जीवनाचे परमध्येय होउ शकत नाही. तर पारलौद्दकक
तत्त्व, ऄंद्दतम तत्त्व जाणून घेणे व परमानंद प्राप्ती हेच जीवनाचे परमसाध्य अहे. यापेिा मोठे
ध्येय ऄसू शकत नाही. वेदांत दशशन हे वेदान्त तत्त्वज्ञान वा ईपद्दनषदीय तत्त्वज्ञानावर
अधाररत अहेत.
ईपद्दनषदे भारतीय तत्त्वज्ञानातील प्रद्दसि ऄशा प्रस्थानत्र पैकी एक अहेत. ईपद्दनषदांना
वेदांचा द्दशरपेच म्हणता येइल. कारण त्यांनी मानवी जीवनाला परमोच्च ऄसे ध्येयदशशन
द्ददले अहे. तत्त्वद्दचंतन ही ख तर मानवी बुिीची झेप अहे. बुद्दिच्याही प ल ड ऄसणाऱ्या
तत्त्वाचा द्दवचार त्यात येतो. मानवी जीवनाच्या किा त्यातून रुंदावल्या जातात, ऄसे द्दचंतन
ईपद्दनषदांत सापडते म्हणून ते महत्वपूणश अहेत.
ईपद्दनषद संख्येने ऄनेक अहेत. परंतु साधारणतः १३ ईपद्दनषद महत्वपूणश मानले जातात.
षोपद्दनषद, नोपद्दनषद, कठौपद्दनषद, प्रश्न, मुंडक, मांडुक्य, तैद्दत्तररय, ऐतरेय, छांदोग्य
अद्दण हदारण्यक हे प्राचीन ईपद्दनषदे अहेत अद्यशंकराचायाशनी यावर भाष्य द्दलद्दहले अहे.
कौषीतकी, श्वेताश्वतर अद्दण मैत्रायणी ईपद्दनषदसुिा प्राचीन मानले जातात.
ईपद्दनषदांचे महत्त्व स्पष्ट करताना शोपन वर म्हणतो, ‘In the whole world there is no
study so beneficial and so elvating as that of the upnishad. It has been
the solace of my life, it will be the solace of my death . (History of Indian
philosophy – vol IP 40 by Dr. Dasgupta. )
ईपद्दनषद हा शब्द ईप + द्दन + स ऄसा बनला अहे. स म्हणजे 'बसणे ईप म्हणजे जवळ.
गुरूजवळ बसून ज्ञान ग्रहण करणे म्हणजे ईपद्दनषद ज्ञानदानास योग्य द्दशष्य द्दनवडूनच गुरु
त्यास द्दशकवत ऄसत. ईपद्दनषदातील ज्ञान वास्तव गूढ मानले जाइ.
१.३.१ आत्मद्दवषयक द्दवचार:
ऄनेक ईपद्दनषदे ऄसूनही सवशच ईपद्दनषदात अत्म्याच्या स्वरूपाबिल चचाश येते.
अत्मज्ञान, अत्मस्वरूप व अत्मज्ञानाचा मागश याचा ईहापोह पहायला द्दमळतो.
ईपद्दनषदातील अत्मा सवशव्यापी, सवाांतयाशमी ऄसा अहे. अत्मस्वरूपाचे शब्दांद्वारे वणशन
कठीण ऄसले तरी त्यास सवशकमश, सवशकाम, सवशगंध द्दवशेषणे वापरली अहेत. अत्मा
काय अहे हे सांगण्याऐवजी तो काय नाही, याचे वणशन करण्यात अले अहे. कठोपद्दनषदात
अत्मा स्पशश, रूप, रस, गंध यापैकी नाही ऄसे म्हटले अहे. म्हणजेच अत्मा ऄभौद्दतक
अहे. यालाच अध्याद्दत्मक ऄसेही म्हणतात. बृहदारण्यक ईपद्दनषदात म्हटले अहे
अत्मा पंचज्ञानेंद्दद्रय, कमेंद्दद्रय व मनाहून द्दभन्न अहे. वाणी त्याला व्यक्त करू शकत नाही munotes.in

Page 8

8 पण वाणीला ऄद्दभव्यक्ती त्यामुळेच येते. मनाने त्याची कल्पना करता येत नाही परंतु मनाची
कल्पनाशक्ती त्यामुळेच ऄसते, डोळे त्याला पाहू शकत नाही पण पाहण्याची शक्ती डोळयांना
त्यामुळेच द्दमळते. त्याला ऐकू शकत नाही पण ऐकण्याची शक्ती कानांना त्याद्वारेच प्राप्त
होते.
प्राणांचा श्वासोच्छवास त्याद्वारेच चालतो. तो सवेंद्दद्रयाचे ऄद्दधष्ठान अहे.
कठोपद्दनषदात अत्म्याचे वणशन करताना म्हटले अहे तो सूक्ष्माद्दतसूक्ष्म व महानाहून महान
'ऄणोरद्दणयान महतो मद्दहयान’ ऄसा अहे. अत्मचेतनाच्या चार ऄवस्था सांद्दगतल्या ऄसून
त्या अहेत, जागृतावस्था, स्वप्नावस्था, सुषूप्तीवस्था व तुरी ऄवस्था. ऄंद्दतम ऄवस्था
'तुरी ' ऄवस्था शुि चेतनेची ऄवस्था अहे. यास चेतन ऄचेतन ऄसे सं येत
नाही. सुषूप्ती ऄवस्थेत अत्मा अनंदोपभोग घेतो बाह्य व अंतररक द्दवषयाच्या बाबतीत
ईदासीन ऄसतो. स्वप्नावस्थेत अत्मा सूक्ष्म द्दवषयांचा ईपभोग घेतो. तर जागृत या
प्रथमावस्थेत बाह्य जगाचे ज्ञान द्दतला होत ऄसते.
पंचकोषद्दसद्धान्त- तैत्तरीय ईपद्दनषदात अत्म्यासंबंधी पंचकोशाचे वणशन अढळते. कोष
म्हणजे अवरण अत्मा या पाच अव नी वेद्दष्ठत अहे:
१) अन् नमयकोष - स्थूल शरीराला ऄन् नमयकोष म्हणतात.
२) प्राणमय कोष - ऄन् नमयकोशामध्ये प्राणमय कोष ऄसतो. हा प्राणशक्तींनी युक्त ऄसतो.
३) मनोमय कोष - प्राणमय कोशात मनोमय कोष ऄसतो. हा मनावर अधाररत ऄसून
यामध्ये आच्छा अकांिा ऄसतात.
४) द्दवज्ञानमय कोष - मनोमय कोशांतगशत द्दवज्ञानमय कोष ऄसतो. हा बुद्दध्दअश्रीत अहे.
यामध्ये ज्ञाता - ज्ञेय भेद करणारे ज्ञान ऄसते.
५) आनंदमयकोष - द्दवज्ञानमय कोशांतगशत अनंदमयकोष ऄसतो, यात अनंदाचा वास
ऄसतो हा लौद्दकक अनंद ऄसतो म्हणून अनंदमयकोष सुिा द्दवकारवानच ठरतो. म्हणून
त्याला ऄद्दवकारी अत्मा म्हणता येत नाही. अत्मा या सवश कोषातून द्दभन्न ऄसा अहे.
कठोपद्दनषदात म्हटले अहे; ' आंद्दद्रयांहून मन श्रेष्ठ, मनातून बुिी श्रेष्ठ व बुिीहूनही महान
ऄसा अत्मा अहे. तस पाहायला गेले तर अत्म्याचे द्दनवशचन होत नाही. म्हणजे त्याचे वणशन
करता येत नाही. तो कसा अहे हे सांगण्यापेिा तो कसा नाही हेच सांद्दगतले जाते. म्हणून
त्याचे वणशन नेती-नेती ( तो ऄसा नाही ऄसा नाही ) ऄसे केले जाते. तरीही कमीत कमी
शब्द नी करत अत्म्याचे वणशन ईपद्दनषदे करतात. सद्दच्चदानंद या पदाने. अत्मा कसा
अहे तर तो सत + द्दचत + अनंद म्हणजेच शाश्वत, चेतन व अनंदस्वरूप ऄसा अहे.
अत्म्याचे हे स्वरूप ल ण अहे.
ईपद्दनषदात अत्मैक्यावर भर द्ददसतो. सवाांच्या ठायी एकच अत्मतत्त्व अहे. कठोपद्दनषदात
म्हटले अहे, ऄग्नी ज्याप्रमाणे वेगवेगळया पदाथाांचे दहन करतो व दहन होत ऄसणाऱ्या
पदाथाांचे रूप घेतो त्याचप्रमाणे सवश प्राद्दणमात्रांच्या द्दठकाणी ऄसणारा अत्मा ऄनेक रूपे
घेतो. ईपद्दनषदातील हा अ क्याच द्दवचार सृष्टीत ऐक्य द्दनमाशण करू शकतो. हा द्दवचार munotes.in

Page 9

भारतीय तत्त्वज्ञान
9 समाजात रुजला तर समाजात कुठल्याही प्रकारचा भेद राहणार नाही. मनुष्यच काय पण
मनुष्येतर प्राणी व वनस्पद्दतसृष्टीकडे माणूस पूजनीयतेच्या, गौर च्या दृष्टीने पाद्दहल.
'अत्मज्ञान' हे ईपद्दनषदांच्या मते सवशश्रेष्ठ ज्ञान अहे. अत्मज्ञानी व्यक्ती सवशज्ञ ऄसते.
जाणण्यासारखे काही द्दशल्लक उरत नाही. अत्मज्ञान, अत्मानुभूती, मोि या एकाच
ऄथाशच्या संकल्पना ऄसून ईपद्दनषदानुसार हेच जीवनाचे परमध्येय अहे. 'ऄहंब्रह्माद्दस्म'
मीच (अत्मा) ब्रह्म अहे, ऄवस्था, ऄनुभूती सवशश्रेष्ठ ऄशी मानली गेली अहे.
ब्रह्म अत्मा यांच्या एकत्वाचा ईल्लेख छांदोग्य ईपद्दनषदात अढळतो. अरुणी नामक
ऊषी श्र्वेतकेतूला म्हणतात, "त त्वम ऄसी" 'ते तू अहेस' म्हणजे ते (ब्रह्म), तू (अत्मा)
अहेस. थोडक्यात अत्मा म्हणजेच ब्रह्म. अत्म्याच्या संदभाशत ईपद्दनषदांत महावाक्य
अढळतात. तेन त्वम ऄसी, तस्य त्वम ऄ , तत्त्वमद्दस म्हणजे ऄनुक्रमे त्याचा तू अहेस,
त्याच्यामुळे तू अहेस व शेवटी तोच तू अहेस. (ऐत त्म्यद्दमदं सवश, तत्सत्व, स अत्मा
तत्त्वमद्दस श्वेतकेतो)
१.३.२ उपद्दनषदातील ब्रह्म संकल्पना:
ईपद्दनषदातील ऄंद्दतम तत्त्व म्हणजे 'ब्रह्म' होय. ऄथाशत हे ब्रह्म एक तत्त्व अहे. ब्रह्म, द्दवष्णू,
महेश या पौराद्दणक संकल्पनेतील हे ब्रह्म नव्हे. ईपद्दनषदांनी 'ब्रह्म' हे एकमेव ऄंद्दतम तत्त्व
मानले अहे. ते सत्य, ज्ञान व ऄनंत स्वरूप अहे. ते सवशव्यापी, शुि, चेतन व ऄंतयाशमी
अहे. ब्रह्मातूनच जगाची ईत्पत्ती होते व ऄंती जग त्यातच द्दवलीन होते. ऄसे तैत्तररय
ईपद्दनषदात म्हटले अहे. पद्दनषदात म्हटले अहे द्दक, जगातील सवश शक्ती द्दह ब्रह्माची
अंद्दशक ऄद्दभव्यक्ती अहे. ईदा. भौद्दतक अद्दण मानद्दसक शक्तीचे ते ऄद्दधष्ठान अहे.
'ब्रह्म' स्वरूप - ईपद्दनषदात ब्रह्माचे दोन स्वरूप सांद्दगतली अहेत. १) परब्रह्म २)ऄपरब्रह्म
परब्रह्म:
याचे वणशन करता येत नाही. ते द्दनगुशण अहे. केवळ द्दन धानेच त्याचे वणशन होते. जसे द्दक,
द्दनगुशण, द्दनद्दवशशेष, द्दनरंजन, द्दनरुपाधी आत्यादी. ण्यक ईपद्दनषदात म्हटले अहे द्दक, ब्रह्म
स्थूल नाही, सूक्ष्म नाही, ऱ्हस्व नाही तसेच दीघशही नाही, रक्त नाही, नाही, सावली नाही
द्दक ऄंधार नाही, नाही, अकाश नाही, रस , मुख नाही. ते अत अहे ना बाहेर
आ कशाला खात नाही ल काही खात नाही. (३/१८) श्रुतींनी द्दमळून
ब्रह्मास ऄ वशचनीय म्हटले ऄसून त्याचे वणशन 'नेद्दत नेद्दत' ऄसे त्मक केले अहे.
परंतु ऄशा पितीने ब्रह्म हे नाही, ते नाही याचा ऄथश ते काहीच नाही ऄसा होत नाही, तर
‘ब्रह्मच सवश काही अहे’ ऄसा होतो. येथे ऄभावाचा ऄथश पूणश भाव ऄसा घ् यावा लागतो.
ब्रह्म ज्ञान हे मन, बुिी आंद्दद्र द्वारे होत नाही. परंतु ऄसे ऄसूनही ते ऄज्ञेय नाही. ब्रह्म हा
ऄनुभवाचा नाही ऄनुभूतीचा द्दवषय अहे.
सगुण ब्रह्म (अपरब्रह्म):
इश्वरास ऄपरब्रह्म ऄसेही म्हटले अहे. हे सगुण ब्रह्म अहे. याचे भावात्मक वणशन ईपद्दनषदात
अढळते. हा इश्वर सवाांचा अधार सवश सृद्दष्टकताश ऄसा अहे. सगुण-द्दनगुशणात तत्त्वतः भेद munotes.in

Page 10

10 नसून स्वरूपात फरक अहे. इश्वर सृद्दष्टकताश अहे या संदभाशत मुण्डकोपद्दनषदात कोळी व
जाळे याचे रूपक द्ददले अहे. कोळी ज्याप्रमाणे स्वतःमधूनच जाळे तयार करतो व ते जाळे
स्वतःच खाउन टाकतो. त्याचप्रमाणे इश्वर स्व :मधून द्दवश्वाची द्दनद्दमशती करतो व शेवटी ते
स्वतःमध्येच द्दवलीन करून घेतो. ऄशाप्रकारे सगुण ब्रह्म हे द्दनवशचद्दनय म्हणजे वणशन
करण्याजोगे ऄसे अहे, ऄसे ईपद्दनषदात म्हटले अहे. ब्रह्म या शब्दाचा ऄथश प्राथशना भक्ती
ऄसा होतो. ब्रह्म हा शब्द बृ धातूपासून द्दनमाशण झाला अहे. बृ म्हणजे वाढणे व द्दवस्तारणे
यानुसार "स्वतःला स्वयंस्फूतशपणे द्दवश्वरूपाने ऄद्दभव्यक्त करणारे मूलतत्त्व व शक्ती म्हणजे
ब्रह्म होय." ऄशी व्याख्या . श्रीद्दनवास दीद्दित करतात. तैत्तरीय ईपद्दनषदात ब्रह्माला सत्य
ज्ञान म्हणजे द्दनत्य ऄसे म्हटले अहे.
ब्रह्माला सद्दच्चदानंद ऄसे म्हटले अहे. सत् म्हणजे शाश्वत ऄद्दस्तत्व, द्दचत् म्हणजे चेतन,
ते चैतन्यरूप अहे. म्हणजे चैतन्य हा त्याचा गुण नव्हे तर स्वरूपच अहे. चेतनत्व हे ब्रह्माचे
द्दवशेषण नसून स्वरूप अहे. चैतन्यच चैतन्याला जाणू शकते, म्हणून ब्रह्मच ब्रह्माला जाणते.
म्हणून त्यास स्वसंवेद्य ऄसे म्हणतात. अनंदरूप ऄसे म्हणत ऄसताना ईपद्दनषदांना
ऄद्दभप्रेत ऄथश सुख ऄसा नाही, लौद्दकक अनंद ऄसाही नाही. परमशांती द्दनत्य अनंद
ऄसा अहे. ब्रह्म स , द्दच अनंदस्वरूप ऄसा अहे. थोडक्यात स , द्दच अनंद ब्रह्माची
द्दवशेषणे नसून गुण अहेत.
छांदोग्य ईपद्दनषदात ब्रम्हाला त लान् ऄसं म्हणजे ईत्पद्दत्त, द्दस्थती, लयकार ऄसे
म्हटले अहे.
१.३.३ उपद्दनषदातील जगतद्दवचार:
ज द्दवषयीचे च तत्त्वद्दचंतनाचा मह चा भाग अहे. वैद्दवध्याने नटलेले सभोवतालचे
जगत बुद्दिमान मानवास द्दवचार करावयास भाग पाडते. हा द्दवचार फार पूवीपासून चालू
अहे. औपद्दनषद्कालीन ऊषी जगाच्या ईत्पत्ती, द्दस्थती, ल संदभाशत द्दवचार करतात.
ब्रह्मातूनच जगईत्पत्ती झाली ऄसून ब्रह्मातच त्याचा ल होतो ऄसे बृहदारण्यक ईपद्दनषद
सांगते. ईपद्दनषदामध्ये जगाला सत्य म्हटले अहे. जगताला ब्रह्माचाच द्दवकास ऄसे म्हटले
अहे. जगतद्दवकास क्रम ईपद्दनषदात सांद्दगतल अहे. यामध्ये सुरुवातीस ब्रह्मातून अकाश
द्दनमाशण झाले, अकाशातून वायू, वायूतून ऄग्नी, ऄग्नीतून जल व जलापासून पृथ्वी ईत्पन्न
झाली व नंतर पृथ्वीपासून औषधी, औषधीपासून ऄन्न, ऄन्नापासून ऄमृत पुरुष व
त्यातूनच संपूणश सृष्टी द्दनमाशण झाल्याचे तैत्तरीय ईपद्दनषदात म्हटले अहे. भूमी, आप, तेज,
वायू वा अकाश ही पंचमहाभूते ऄसून प्रत्येकाचा स्वतःचा ऄसा एक गुण मानला अहे. भूमी
म्हणजे पृथ्वीचा गुण अहे गंध, अप म्हणजे जलाचा गुण अहे रस, तेज व ऄग्नीचा गुण अहे
रूप, स्पशश हा वायूचा गुण ऄसून अकाशाचा गुण अहे शब्द. जगातील नानाद्दवध पदाथश या
पंचमहाभूतांचा ऄद्दवष्कार ऄसून ही भुते ब्रह्मातून ईत्पन्न झालेली अहे. म्हणजे ब्रह्म हे
जगाचे ऄद्दभन्न द्दनद्दमत्तोपादन कारण अहे. ज्याप्रमाणे अत्मा अद्दण ब्रह्मात ऐक्य अहे
त्याचप्रमाणे जगत हे सुिा ब्रह्माहून द्दभन्न नाही.
ईपद्दनषदांनी जगाला कुठेही भ्रम ऄसे म्हटलेले नाही. जग हे वास्तव सत्य अहे. त्यामध्ये
इश्वराचा वास अहे 'ईर्ावास्यद्दमदं सवशभू' ऄसे इशावास्योपद्दनषदात म्हटले अहे. त्यामुळेच munotes.in

Page 11

भारतीय तत्त्वज्ञान
11 जग हे सुंदर अहे, मधुर अहे, त्याचा अनंद घ्यावा ऄसा ईपद्दनषदद्दवचार जगाकडे
मांगल्याच् या दृष्टीने पाहण्याचा दृद्दष्टकोन देतो. जगाकडे केवळ ईपभोगाच्या नाही तर
ईपासनेच्या दृष्टीने पाहण्याचा डोळा देतो. सवाांतयाशमी इश्वर मानल्याने संपूणश जगाकडे
पूजनीयतेच्या, अदराच्या दृष्टीने पाहण्याची सवय लागते. ऄथाशतच सृष्टीकडे बघण्याचा
पूज्य भाव त्यातून द्दनमाशण होतो. ईपद्दनषदांचा जगत द्दवचार नीद्दतशास्त्राच्या दृष्टीने महत्त्वाचा
ठरतो.
१.४ भगव गीता ईपद्दनषदपूवशकाल म्हणजेच वैद्ददक काळ व तत्कालीन तत्त्वद्दवचारांचा ऄभ्यास केल्यानंतर
वेदांचा ऄंत्यभाग ऄसा वेदांत अपण ऄभ्यासला. यात प्रामुख्याने ऄनेक ईपद्दनषदांतील
तत्त्वज्ञानाचा समावेश अहे. ईपद्दनषदातील तत्त्वज्ञान म्हणजे वेदांत. ईपद्दनषदांमध्ये
तत्त्वद्दवचार द्दवखुरलेल्या ऄवस्थेत पाहावयास द्दमळतात. ईपद्दनषदांतील द्दवचारांचा मेळ
लावणे सवशसामान्यांसाठी कठीण काम अहे. मुळात ईपद्दनषदातील तत्त्वद्दवचार
जनसामान्यात म्हणावा तसा पसरलाच नाही. ऄशावेळी अवश्यकता होती या द्दवखुरलेल्या
तत्त्वज्ञानाला एका द्दठकाणी अणून सोप्या, सुटसुटीत स्वरूपात जनसामान्यांसमोर
अणण्याची ही अवश्यकता पूणश केली श्रीमदभगवदगीतेने. ऄथाशतच श्रीमदभगव गीता
ईपद्दनषदांतील द्दवचारांचे सार अह. ऄसे म्हटले जाते-
सवोपद्दनषदो गावो, दो गोपालनंदनः ।
पाथोवत्स सुधीभोक्ता दु गीतामृत महत् ।।
या द्दठकाणी ईपद्दनषदांना गायीची ईपमा द्ददली ऄसून या गायीचे दूध म्हणजे भगवदगीता,
श्रीकृष्ण हे दूध ऄजुशनास (वत्स) पाजतो.
ऄजुशन हा सवशसामान्यांचा प्रद्दतद्दनधी अहे. ईपद्दनषदातील तत्त्वद्दवचार त्याच्या माध्यमातून
श्रीकृष्णाने ऄद्दखल मानवजातीस द्ददला अहे. गीता ईपद्दनषदांच्या तुलनेने सामान्य
व्यक्तीकडे जास्त पोहोचली अहे. गीतेतील तत्त्वद्दवचार येथील लोकजीवनाचा भाग झालेला
पाहावयास द्दमळतो. गी संतांनी, सुधारकांनी, क्रांद्दतकारकांनी ईचललेली द्ददसून येते. ती
जशी द्दवद्वानांमध्ये प्रद्दसि अहे तशीच सामान्यांची पण अवडती ऄशी अहे. द्दवनोबा भावे
तर गीतेला अइ संबोधतात. याच गीतेची मराठी भाषेतील प्रद्दसि टीका अहे ज्ञानेश्वरांची
'ज्ञानेश्वरी '. ज्ञानेश्वरीच्या रूपाने गीताच लोकांपयांत पोहचली अहे. स्वातंत्र्यासाठी माणसं
तयार करण्यास्तव द्दटळकांनी 'गीतारहस्य' (श्रीमदभगव गीतारहस्य) द्दलद्दहले व गीतेचा
कमशयोग त्याद्वारे लोकांपयांत पोहोचवला. ऄथाशतच गीतेत कमशकांड नव्हे तर कमशयोग
समजावला अहे. ज्ञानाची महत्ता अद्दण भक्तीची सुलभता समजावून ज्ञान, कमश, भक्तीचा
समन्वय घडवून अणला अहे. ऄशी श्रीमदभगव गीता महाभारत या महाकाव्याच्या
भीष्मपवाशत अलेली ऄसून कुरुिेत्राच्या रणभूमीवर श्रीकृष्णाने ऄजुशनास सांद्दगतलेली अहे.
यातून जीवन हे सुिा एक समर ऄसून ते कुशलतेने लढावयास हवे ऄशी द्दशकवण द्दमळते.
श्रीमदभगव गीतेच्या रूपाने तत्त्वज्ञान हा केवळ पंद्दडतांचा चचेचा द्दवषय नसून माणसाला
जीवन जगण्यास मागशदशशन करणारा द्दवषय अहे, याची प्रद्दचती येते. भगव गीतेने
तत्त्वज्ञानाला जीवनाद्दभमुख बनद्दवले अहे. munotes.in

Page 12

12 १.५ भारतीय दर्शने श्रीमदभगव गीतेनंतरचा काळ दशशनकाळ म्हणून ओळखला जातो. भारतामध्ये तत्त्वज्ञान
दशशन म्हणूनही ओळखले जाते. त्याचा मद्दतताथश जरी एकच ऄसला तरी
व्युत्पद्दत्तशा नुसार या शब्दांचे ऄथश बदलतात. तत्त्वज्ञान म्हणजे 'तत्त्वाचे ज्ञान' अद्दण तत्त्व
म्हणजे अपल्यासहीत अपल्या सभोवतालचे ज्ञात-ऄज्ञात द्दवश्व, त्याचे सार. तर दशशन हा
शब्द 'दृश्य' या धातूपासून बनला अहे. 'दृश्य' म्हणजे पाहणे. परंतु हे पाहणे सामान्यतः
अपण ज्याला लोकव्यवहारात 'पाहणे' ऄसे म्हणतो ते नसून दशशन म्हणजे जगाकडे,
जीवनाकडे द्दवद्दशष्ट दृद्दष्टकोनातून पाहणे. ‘दृश्यते ऄनेन आद्दत दशशनम' ऄशी दशशन शब्दाची
व्याख्या केली ऄसून त्याचा ऄथश ज्याद्वारे द्ददव्यदृष्टी द्दमळते ते दशशन ऄसा होतो. डॉ.
बद्रीनाथ द्दसंह यांच्या मते भारतीय दशशन हे पाद्दिमात्य तत्त्वज्ञानासारखे केवळ बौद्दिक
व्यायाम नाही, ते जीवनाचे ऄंद्दतम ध्येय गाठण्यासाठीचा मागशदशशक अहे. केवळ
द्दजज्ञासापूती एवढाच त्याचा ईिेश नसून दुःखाचा ईपशम करून द्दचरशांतीचा लाभ त्यातून
होतो.
वेदोपद्दनषदांनंतर अलेली ऄसल्याने 'भारतीय दशशने' ही ऄथाशतच वेदांशी संबंद्दधत ऄशी
अहेत. हा संबंध दोन प्रकारचा अहे - वेदांना मानणारी दशशने व वेदांना न मानणारी दशशने.
त्यातूनच भारतीय दशशनाची वैद्ददक दशशने व ऄवैद्ददक दशशने ऄसे वगीकरण करण्यात अले.
महत्त्वाची ऄशी नउ दशशने मानली ऄसून त्यापैकी सहा दशशने वैद्ददक दशशने अहेत तर
ईवशररत ऄवैद्ददक दशशने अहेत.
१.५.१ वैद्ददक दर्शने:
वैद्ददक दशशने सहा ऄसून त्यांना षडदशशने ऄसेही म्हणतात. ती याप्रमाणे अहेत न्यायदशशन,
वैशेद्दषक दशशन, सांख्यदशशन, योगदशशन, पूवशमीमांसा व वेदांतदशशन.
१.५.२ अवैद्ददक दर्शने:
भारतीय तत्त्वज्ञानात तीन ऄवैद्ददक दशशने अहेत. चावाशकदशशन, बौिदशशन व जैनदशशन.
ऄ क दशशनाचा अपण पुढे सद्दवस्तर ऄभ्यास करणार ऄसल्याने येथे अपण वैद्ददक
दशशनांची थोडक्यात माद्दहती जाणून घेउया.
१.५.३ षडदर्शनांची सामान्य माद्दहती:
१) न्यायदर्शन:
न्याय हे वैद्ददक दशशनांपैकी एक ऄसून महषी गौतम हे त्याचे प्रणेता अहेत. दशशनाच्या
रचद्दयत्यास दशशन र म्हणतात. न्यायदशशनाचा मुख्य ग्रंथ अहे 'न्यायसूत्रे'. या
न्यायसूत्रावरच ऄनेक भाष्ये द्दलद्दहली गेली अहे. न्यायदशशनाचे प्राचीन न्याय व नव्यन्याय
ऄसे दोन प्रकार पडतात. न्यायदशशनात प्रमाणशा ऄथवा ज्ञानमीमांसेवर ऄद्दधक भर
देण्यात अला अहे. 'न्याय' म्हणजे 'द्दनयते ऄनेन आद्दत न्याय' ऄथाशत जो अपणाला
द्दनकषाशपयांत घेउन जातो तो. यास्तव त्यांनी ज्ञानाच्या चार प्रमा चा स्वीकार केला अहे.
ती अहेत- १) प्रत्यि २) ऄनुमान ३) ईपमान ४) शब्दप्रमाण. न्यायदशशनाने वैशेद्दषक munotes.in

Page 13

भारतीय तत्त्वज्ञान
13 दशशनातील तत्त्वमीमांसा जवळजवळ स्वीकारलेली ऄसल्याने न्याय अद्दण वैशेद्दषक दशशनास
समानतंत्र दशशने ऄसे म्हणतात.
२) वैर्ेद्दषक दर्शन:
वैशेद्दषकांनी न्यायदशशनाची ज्ञानमीमांसा स्वीकारली अहे. त्यामुळेच या दशशनाचा ईल्लेख
न्याय-वैशेद्दषक ऄसा जोडून केला जातो. वैशेद्दषक दशशनात तत्त्वमीमांसेवर ऄद्दधक भर द्ददला
अहे. कणाद महषी या दशशनाचे प्रणेता ऄसून या दशशनातील ऄणुवाद प्रद्दसि अहे.
कणादांना प्राचीन भारतीय ऄणुवादाचे प्रवतशक मानले जात ऄसून भारतामध्ये 'ऄणू' चचाश ही
फार पूवीपासून होती याचे ते ईदाहरण अहे. 'वैशेद्दषक सूत्रे' हा महषी कणादांचा ग्रंथ या
दशशनाचा प्रमाणग्रंथ होय. द्रव्याच्या ऄंद्दतम ऄवयवास ऄणू म्हणतात.ऄणु संख्येने ऄनेक
मानल्याने या दशशनास ऄनेकतत्त्ववादी ऄसे म्हटले जाते. या दशशनास ‘औलुक्यदशशन’ व
कणाददशशन ऄसेही म्हटले जाते. परंतु ‘वैशेद्दषक’ हे त्याचे नाव ऄद्दतप्राचीन ऄसल्याने याच
नावाने हे दशशन ओळखले जाते.
पदाथशद्दममांसा हे या दशशनाचे वैद्दशष्ट्य ऄसून या दशशनाने सात पदाथश मानले अहेत. पदाथश
म्हणजे ‘ ऄथश’. ऄथाशत ज्याचे नामकरण होउ शकते ते, ज्यासंबंधी अपण बोलू
शकते. वैशेद्दषकांच्या पदाथाांत द्दवश्वातील सवश गोष्टींचा ऄंतभाशव होतो. हे पदाथश अहेत-
१) द्रव्य २) गुण ३) कमश ४) सामान्य ५) द्दवशेष ६) समवाय व ऄभाव
काही द्दवद्वानांच्या मते ‘ऄभाव’ हा पदाथश कणादांनंतर समाद्दवष्ट करण्यात अला अहे.
३) सांख्यदर्शन:
सांख्य हे ऄद्दतशय महत्वपूणश दशशन ऄसून त्यास प्रधानमल्ल ऄसे म्हणतात. भगवद्गीतेमध्ये
इश्वराच्या द्दवभूती सांगत ऄसतांना 'सांख् यानांकद्दपलो मुनी'. ऄसे म्हणून सांख्यदशशन र
कद्दपलमुनी यांस इश्वराची द्दवभूती म्हटले अहे. अियश हे की सांख्यदशशनाने 'इश्वराद्दसिये'
म्हणजे इश्वर द्दसि होत नाही. म्हणजेच ऄद्दसि अहे ऄसे म्हटले अहे. इश्वर ऄद्दसि अहे
याचा ऄथश तो नाही ऄसा होत नाही. फक्त तो द्दसि होत नाही ऄसेच म्हटले अहे. द्दवश्वाचा
व्यवस्थापक म्हणून त्याची द्दसिी केली जाते, पण सांख्यदशशनकारांनी मात्र ईत्पत्ती प्रद्दक्रयेत
कुठेही इश्वराची गरज भासत नाही हे दाखवून द्ददले अहे.
पुरुष अद्दण प्रकृती ही दोन मुलतत्वे त्यांनी मानली अहेत. त्यांच्या संयोगाने सत्व, रज व
तम या तीन गुणांनी युक्त ऄशा प्रकृतीतून ईत्पत्ती कशी होते, हे त्यांनी पितशीरपणे दाखवून
द्ददले अहे. पुरुष व प्रकृती दोन मुलतत्वे व प्रकृतीतून ईत्क्रांत झालेली महत, ऄहंकार
अदी तेवीस तत्वे ऄशी एकूण पंचवीस तत्वे, त्यांनी मानली अहेत. कद्दपलमुनींची
'सांख्यसूत्रे' हा या दशशनाचा मूळग्रंथ अहे पण तो ईपलब्ध नाही. त्यामुळे सांख्यदशशनाचा
तत्त्वद्दवचार समजद्दवण्यासाठी इश्वरकृष्णाची 'सांख्यकारर ' याचा अधार घेतला जातो.
प्रत्यि, ऄनुमान व शब्द ऄशी तीनच प्रमाणे या दशशनाने स्वीकारली अहेत. सांख्यदशशनाचा
सत्कायशवाद प्रद्दसि अहे. त्यांच्या मते कायश हे कारणात ऄगोदरच ऄद्दस्तत्वात ऄसते,
द्दवद्दशष्ट कारणातूनच द्दवद्दशष्ट कायाशची ईत्पत्ती होते. munotes.in

Page 14

14 ४) योगदर्शन:
सांख्य अद्दण यो या दशशनाची ताद्दत्वक बैठक समान अहे. ख्य प्रमाणेच प्रकृती अद्दण
पुरुष दोन मुलतत्वे योगादशशनाने मानली अहेत. मात्र योगदशशनाने 'इश्वर' हे ऄद्दधकचे तत्त्व
मानल्याने एकूण तत्त्वसंख्या सव्वीस झाली अहे. पतंजली हे या दशशनाचे दशशन र ऄसून
'योगसूत्रे' हा मूळग्रंथ मानला अहे. 'इश्वर' हे तत्त्व मानल्याने यास 'सेश्वरसांख्य' ऄसेही
म्हणतात.
योग म्हणजे द्दचत्तवृत्तींचा द्दनरोध, योगद्दश् च त्तवृद्दत्तद्दनरोध ऄसे पद्दहल्याच योगसूत्रात म्हटले
अहे. हा यो साधण्यासाठी 'ऄष्टांगयोग' हा मागशही त्यांनी सुचवल अहे. या ऄष्टांगयोगातील
पद्दहले ऄंग म्हणजे यम व द्दनयम. यात योगदशशनाचे द्दनद्दतशास्त्र सामावले अहे. असन व
प्राणायामालाच अज यो समजले जाते परंतु ही योगाची ऄंगे ऄसून 'योग' ऄवस्था
साधावयाचे साधने अहेत. योगदशशनामध्ये मानवाच्या शारीररक, मानद्दसक, सामाद्दजक,
अध्यद्दत्मक आत्यादी बाजूंचा द्दवचार करण्यात अला ऄसून त्यांचे ईन्नतीकरण करण्याचा
मागश दाखद्दवला अहे. आतर दशशनाच्या तुलनेने हे दशशन अज जगप्रद्दसि झाले ऄसून
द्दवशेषतः अरोग्य अद्दण -तणावाचे व्यवस्थापन यासाठी त्याचा ऄवलंब केला जातो.
२१ जून हा जागद्दतक योगद्ददन म्हणून सवशश्रुत अहे. भारताचे प्राचीन द्दवचारवैभव जगाणे
स्वीकारले ही अपणासाठी गौरवाची बाब अहे.
५) पूवशमीमांसादर्शन:
हे दशशन पूणशतः वेदांवर अधाररत ऄसून वेदांतील कमशकांडाची मीमांसा या दशशनात झाली
अहे. 'मीमांसा' म्हणजे द्दचद्दकत्सापूवशक परामशश. वेदांचा पूवशभाग कमशकांडात्मक ऄसून
ईत्तरभाग ज्ञानकांडात्मक अहे. या दशशनाने वेदांच्या पूवशभागाची मीमांसा केल्याने यास
पूवशमीमांसा ऄसे म्हणतात. येथे मात्र मीमांसा शब्दाचा ऄथश द्दचद्दकत्सेपेिा वेदवचनांचे
पररशीलन करून त्यात प्रतीत होणारा द्दवरोधाभास दूर करणे व या वचनांचा समन्वय
घडवून अणणे हे या दशशनाचे ईद्दिष्ट अहे. जैद्दमनी हे या दशशनाचे प्रणेते ऄसून 'मीमांसासूत्रे'
हा मुख्य ग्रंथ होय. काही काळानंतर या दशशनाचे व प्रभाकरमत ऄसे दोन संप्रदायात
रूपांतर झाले. प्रभाकरांनी प्रत्यि, ऄनुमान, शब्द, ईपमान व ऄथाशपत्ती हे पाच प्रमाण
मानले ऄसून कुमाररलभट्टाना या पाचव्याद्दतररक्त ऄनुपलब्धी हे सहावे प्रमाण मानले अहे.
या दशशनाने वेदांना ऄपौरूषेय मानले अहे. सृद्दष्टकताश व वेदरचद्दयता ऄसा इश्वर त्यांनी
मानलेला नसल्याने या दशशनाची गणना द्दनरीश्वरवादी दशशनात होते. मात्र प्रो. मॅक्समुल्लर
सारखा द्दवद्वान या दशशनास द्दनरीश्वरवादी दशशन मानत नाही. सृद्दष्टकताश न मानणे म्हणजे
इश्वरच न मानणे ऄसा ऄथश करता येत नाही, ऄसा त्याचा युद्दक्तवाद अहे. हे दशशन
ऄनेकतत्त्ववादी व वास्तववादी अहे. म्हणूनच त्यांनी जगाला भ्रम न ठरवता ते वास्तव
म्हणून स्वीकारले अहे. मीमांसकांनी परमाणुवाद स्वीकारला अहे. पण तो
न्यायवैद्दशद्दष् ट कांपासून द्दभन्न ऄसा अहे.
६) वेदान्तदर्शन:
या दशशनास ईत्तरमीमांसा ऄसे सुिा म्हणतात. वेदांच्या ईत्तरभागाची मीमांसा यात अलेली
अहे. वेदांतील ज्ञानकांड हे वेदांच्या शेवटी येते, याचा द्दवचार या दशशनात झाला ऄसल्याने munotes.in

Page 15

भारतीय तत्त्वज्ञान
15 यास 'वेदांत दशशन' ऄसेही म्हटले जाते. वेदांत म्हणजे वेदांचा ऄंत्य भाग. यामध्ये
ईपद्दनषदातील तत्त्वज्ञानाचा समावेश अहे. या दशशनाचे अद्यप्रवतशक अहेत बादरायण.
त्यांनाच वेद्व् यास ऄसेही म्हणतात. ईपद्दनषदातील वाक्यांचा समन्वय घडवून
अणण्यासाठी व्यासांनी ब्रह्मसूत्रांची रचना केली. यास वेदान्तसूत्रे वा शारीररक सूत्रे ऄसेही
म्हणतात. ही ब्रह्मसूत्रे प्रद्दसि ऄशा प्रस्थानत्रयीतील एक अहे. ईपद्दनषदे, ब्रह्मसूत्रे व
भगवदगीता या तीन ग्रंथांना प्रस्थानत्रयी म्हणतात. या प्रस्थानत्रयीवर भाष्य द्दलद्दहणाऱ्यास
अचायश ऄसे म्हणतात. हे भाष्यकार ऄनेक अहेत पण पाच प्रमुख अचायाांनी जी भाष्ये
द्दलद्दहली त्यावरून वेगवेगळी वेदान्तमते ईदयास अली. हे अचायश व त्यांची वेदान्तमते
याप्रमाणे.
१) शंकराचायश केवलाद्वैतवाद
२) रामानुजाचायाांचे द्दवद्दशष्टद्वैतमत
३) मध्वाचायाांचे द्वैतमत
४) वल्लभाचायाांचा शुिाद्वैतवाद
५) द्दनंबकाशचायाांचे द्वैताद्वैतमत वा भेदाभेदवाद
ब्रह्मसूत्रे ही संद्दिप्त स्वरूपात ऄसून समजण्यास कठीण होती. म्हणूनच या वेगवेगळया
भाष्यकारांनी वरील भाष्ये त्यावर द्दलद्दहली, परंतु या प्रत्येक भाष्यकाराने अपल्या मताच्या
समथशनाथश वेदांचा संदभश द्ददला अहे. यामध्ये एक शृंखला द्ददसून येते.वेदांचे ऄथशघटन
करण्यासाठी 'ब्रह्मसूत्रे' रद्दचली गेली. तर ब्रह्मसूत्रातील तत्त्वद्दवचार स्पष्ट करण्यास वेदांत
दशशने द्दनमाशण झाली.
१.५.४ भारतीय तत्त्वज्ञानाची सामान्य वैद्दर्ष्ट्ये:
भारतामध्ये तत्त्वद्दवचारांमध्ये वैद्दवध्य अढळून येते. मात्र द्दवचार द्दभन्नता ऄसून देखील
द्दवचारस्वातंत्र ऄसल्यामुळे या द्दठकाणी द्दवद्दवध दशशने ऄद्दस्तत्वात आली अद्दण द्दटकली.
आतरांच्या द्दवचारांचे वैचाररक खंडन करून स्वमताचे पितशीरपणे मण्डन करावयाचे,
मतभेद ऄसले तरी मतभेद होउ द्यायचे नाहीत हे येथील दशशनाचे, दशशनकारांचे वैद्दशष्ट्य.
म्हणूनच तत्त्वजगतातसुिा भारतामध्ये द्दवद्दवधतेत एकता अढळून येते. हे खरंतर आथल्या
तत्त्वप्रेमींचे ईदात्त व व्यापक मनोवृत्तीचे दशशन अहे.
भारतीय दशशनाची काही सामान्य वैद्दशष्ट्ये अहेत :
१) जीवनाद्दभमुख तत्त्वज्ञान:
भारतीय तत्त्वज्ञान पलायनवादी नाही. ते जीवनापासून प्ररावृत्त करत नाही. तर जीवनातील
वास्तव जाणून घेउन, ते न्य करून जीवनातील समस्यांच्या ईपाययोजनांचा शोध घेते.
जसे द्दक जीवनात दुःख अहे, हे न नाकारता त्याची कारणे शोधून दुःख द्दनवृत्तीच्या
ईपाययोजनांची चचाश होताना येथे द्ददसून येते.
munotes.in

Page 16

16 २) अंद्दतम ध्येयाकडे वाटचाल :
ज्ञानासाठी ज्ञान हे पािात्य तत्त्वज्ञानाचे द्दशष्ट्य अहे. भारतात मात्र ज्ञानाला पद्दवत्र मानले
ऄसले तरी त्यास साधन मानले अहे. दुःखमुक्ती, अत्मानुभूती, इश्वरानुभूती, मोि
ऄंद्दतम साध्ये मानली ऄसून ज्ञान हे त्यास प्राप्त करावयाचे साधन अहे. म्हणूनच केवळ
बौद्दिक कसरत वा कुतूहलपूती (द्दजज्ञासापूती) हे भारतीय तत्त्वज्ञानाचे ईद्दिष्ट नाही. याच
कारणामुळे भारतीय तत्त्वज्ञानात बोजडपणा नसून अनंदमयता अहे. परमशांती वा अनंद हे
तत्त्वज्ञानाचे ईद्दिष्ट्य अहे.
३) सवंकष द्दवचार:
मोि वा दुःखमुक्ती हे ऄंद्दतम ध्येय ऄसले तरी भारतीय तत्त्वज्ञानाने ऐद्दहक जीवनाकडे दुलशि
केलेले नाही. जीवनाच्या सवश बाजूंचा द्दवचार यामध्ये पहायला द्दमळतो. चतुद्दवशध पुरुषाथाशत
व्यक्ती जीवनाच्या सवश बाजूंचा द्दवचार द्ददसून येतो. तर चार अश्रमात व्यक्ती तसेच
समाद्दष् ट ची रचनात्मक व्यवस्था पहायला द्दमळते. चावाशक सोडून सवशच दशशनांने धमश, ऄथश,
काम व मोि हे चारही पुरुषाथश मानले अहेत. ऄथाशजशन व त्याद्वारे होणारी कामपूती त्याज्य
न ठरवता धमश मागाशने त्यांची पूतशता करत-करतच मोि या ऄंद्दतम पुरुषाथाशचा द्दवचार केला
अहे. या चार पुरुषाथाशतून मानवाच्या नैद्दतक, मानद्दसक, ऄध्याद्दत्मक, सामाद्दजक जीवनाचा
द्दवचार प्रत्ययास येतो. चार अश्रम - ब्रह्मचयश, गृहस्थ, वानप्रस्थ व संन्यास हे योग्यसमयी
योग्य कतशव्ये करत व्यक्ती तसेच समाजजीवनाला कल्याणाकडे घेउन जातात. चावाशकांनी
जरी ऄथश व काम हे दोनच पुरुषाथश स्वीकारले ऄसले तरी ऄधमाशने वागा ऄसे म्हटलेले
नाही, नैद्दतक मागाशनेच ऄथाशजशन व कामपूती सुचद्दवली अहे. ‘ वगश' मानून
मृत्यूलाच मोि मानले अहे, एका ऄथाशने धमश व मोि वेगळयास्वरूपात या दशशनात पहायला
द्दमळतो.
४) पूनजशन्म व कमशद्दसद्धांत :
चावाशक वगळता सवशच दशशनाने पुनजशन्म व कमशद्दसिांत या संकल्पना मानल्या अहेत. या
दोन्ही संकल्पनांना ज्याप्रमाणे ऄध्याद्दत्मक महत्त्व अहे त्याचप्रमाणे सामाद्दजक व नैद्दतक
दृष्टीनेही त्या महत्त्वाच्या अहेत. येथील तत्त्वज्ञानानामुळेच या संकल्पना जनमाणसात
रुजलेल्या द्ददसतात. जसे कमश तसे फळ, करावे तसे भरावे, साताजन्माचा सोबती,
पूवशपुण्याइ आत्यादी म्हणी व संकल्पना हे त्याचे ईदाहरण अहे. अत्म्याच्या ऄमरत्वातून
पुनजशन्माची कल्पना अलेली अहे. बौि दशशनाने मात्र अत्मा न मानताही पुनजशन्म मानला
अहे. चेतना नष्ट होत नाही, चेतनेचा द्दनत्यप्रवाहच पुनजशन्मास कारणीभूत होतो ऄसे त्यांचे
मत अहे.
५) प्रमाणमीमांसा:
सवशच भारतीय दशशनांमध्ये प्रमाणचचाश द्ददसून येते. प्रमाणमीमांसेलाच ज्ञानमीमांसा म्हणतात.
तत्त्वज्ञानाची महत्त्वाची शाखा अहे. ज्ञानाची यथाथशता- यथाथशता, ज्ञानाची साधने,
ज्ञानाचे प्रामाण्य कसे अहे म्हणजे स्वतःप्रमाण अहे द्दक :प्रमाण अहे आत्यादींची चचाश
ज्ञानमीमांसेत होते. या ज्ञानमीमांसेतूनच तत्वाबिलचा द्दनणशय होतो. द्दकत्येक दशशनाने
ज्ञानानेच मोि द्दमळतो ऄसेही मानले अहे. भगव गीतेत ' ज्ञानेन् सदृश्यम् पद्दवत्रम् आह munotes.in

Page 17

भारतीय तत्त्वज्ञान
17 द्दव ते' म्हणजे ज्ञानासारखे पद्दवत्र या जगात काहीच नाही. ऄसे म्हटले अहे. चावाशक
दशशनाने सुिा ज्ञानमीमांसेला प्राधान्य द्ददले ऄसून त्यातूनच त्यांची तत्त्वमीमांसा व
नीद्दतद्दवचार जन्मलेला अहे. ब्राह्मज्ञानाद्दवषयी चा ऄसणारा ख्यातीवादी याबाबतीत प्रद्दसि
अहे.
१.६ सारांर् एकूण ऄद्दस्तत्वाद्दवषयी ऄसणाऱ्या मूलभूत प्रश्नांचा समावेश तत्त्वज्ञानात होतो. पौवाशत्य
तत्त्वज्ञानात भारतीय तत्त्वज्ञान ऄद्दतप्राचीन ऄसे अहे. वैद्ददक काद्दलन नैसरद्दगशक व सामान्य
स्वरूपाचे तत्त्वज्ञान ईत्तरोत्तर द्दवकद्दसत होत गेले. बहुदेवता वादाकडून एकेश्वरवादाकडे व
एकेश्ववादाकडून एकतत्त्ववादाकडे ते प्रवाद्दहत झाले. सुरूवाद्दतस ऄद्दनष्ट द्दनमुशलशन व ऐद्दहक
सुखप्राप्तीस्तव देवतांची स्तवने गाणारा मनुष्य पुढे चालून ऄंद्दतम तत्वाच्या ज्ञानाजशनासाठी
तृषाथश होतो. त्याच्याकडे ईपजत ऄसणारी द्दजज्ञासा, सत्य शोधण्याची वृत्ती त्यास स्वस्थ
बसू देत नाही. त्यातूनच तत्त्वज्ञानाने ओतप्रोत भरलेल्या महासागराची द्दनद्दमशती होते, ती
ईपद्दनषदांच्या रूपाने, वेदांतील ज्ञानकांड ऄसलेली ही ईपद्दनषदे वेदांत म्हणून ओळखली
जातात. अत्मा , ब्रम्ह अद्दण जगताच्या एकात्म्याचे ज्ञान देणारी ही ईपद्दनषदे संबंध द्दवश्वाकडे
पुजद्दनयतेच्या व अदराच्या दृष्टीने पाहण्याचा दृष्टीकोन देतात. ईपद्दनषदांतील तत्त्वद्दवचारात
द्दवश्वैक्य द्दनमाशण करण्याचे सामथ्यश अहे. या ऄनेक ईपद्दनषदांतील द्दवखुरलेल्या द्दवचारांचे
सारूप अहे. श्रीमद् भगवद् गीता, या भगवद् गीतेच्या माध्यमातूनच ईपद्दनषदद्दवचार खरंतर
काही प्रमाणात जनसामान्यांपयांत पोहोचला. या नंतरच्या काळात वैद्दवध्यपूणश ऄशी दशशने
द्दनमाशण झाली, जी प्राचीन भारताता ऄसलेल्या द्दवचारस्वातंत्र्याची ओळख देतात.
परमाथशवादी ऄसणारी ही दशशने जीवनाला ऄंद्दतम ईद्दिष्ट्ये देउन जातात.
१.७ द्दवद्यापीठीय प्रश्न १) ईपद्दनषदपूवश तत्त्वज्ञानाची चचाश करा.
२) तत्त्वज्ञान म्हणजे काय ते सांगून ईपद्दनषदाद्दतल तत्त्वज्ञान द्दवशद करा.
३) ‘अत्मा’ व ‘ब्रम्ह’ या ईपद्दनषदीय संकल्पना स्पष्ट करा.
४) ईपद्दनषदांतील जगतद्दवषयक द्दवचार सांगून त्याचे समकाद्दलन महत्त्व द्दवशद करा.
५) भारतीय दशशनांची सामान्य वैद्दशष्ट्ये द्दलहा.
६) भारतीय षडदशशने थोडक्यात स्पष्ट करा.
द्दटपा द्दलहा.
ऄ) वैद्ददक व ऄैवैद्ददक दशशने
ब) बहुदेवतावाद व एकेश्वरवाद
क) ऊत संकल्पना
ड) भगवद् गीता
***** munotes.in

Page 18

18 २
चावाªक दशªन
घटक रचना
२.० उिĥĶ्ये
२.१ ÿÖतावना
२.२ चावाªकांची ²ानमीमांसा
२.२.१ ÿÂय±म् एवम् ÿमाणम्
२.२.२ अनुमान ÿमाणाबĥल चावाªक मत
२.२.३ शÊद ÿमाणाचे खंडन
२.३ चावाªकांचा जडवाद
२.३.१ चावाªकांचा देहाÂमवाद
२.३.२ Öवभाववाद
२.४ मो± संकÐपना
२.५ चावाªकांचे नीितशाľ
२.५.१ अथª पुłषाथª
२.५.२ काम पुłषाथª
२.६ सारांश
२.७ िवīापीढीय ÿij
२.० उिĥĶ्ये १. चावाªक दशªनाचा अËयास करता येईल.
२. चावाªकांची ²ानमीमांसा समजून घेता येईल.
३. चावाªकांचे स°ाशाľ समजून घेता येईल.
४. चावाªक नीितशाľ अËयासता येईल.
२.१ ÿÖतावना भारतीय दशªनांची मळुÿवृिÂ त आÅयािÂ म क असली तरी ते पूणतः आÅयािÂ म क नाहीत.
अÅयाÂमवाद वा चेतनवाद (Spiritualism) ¸या Ó यितåर³ त जडवाद (Materialism)
सुĦा भारतीय दशानाचे अंग आहे. चावाªक हे जडवादी (Materialism) दशªन आहे.
Âयानुसार जडातनुच जगताची उÂप°ी झाली आहे, चेतन हाही जडाचाच अिवÕकार आहे. munotes.in

Page 19

चावाªक दशªन
19 चावाªक दशªनाचा कुठला Öवतंý úंथ नाही िकंवा चावाªक दशªनाचा इतर दशªनांÿमाणे कोणी
एक ÿणेता नाही.
चावाªक दशªन हे भारतीय दशªनातील खडंण-मंडण ÿिøयेतून समोर आले. इतर सवªच
दशªनांनी चावाªकांचे खडंण करÁयासाठी पूवªप± Ìहणून या मताची माडंणी केली आहे. यातून
हेही ÖपĶ होते कì चावाªक दशªन हे इतर दशªनां¸ या अगोदर िवकिसत झालेले आहे.
चावाªक दशªनांची िविवध नावे व Âयाचे अथª:
ºया नावे हे दशªन ÿिसĦ आहे ते Ìहणजे चावाªक. चावाªक ही सं²ा दोन Öवतंý शÊ दांपासून
िनमाªण झाली आहे.
चाŁ आिण वाक् िमळून बनते चावाªक. चाŁ Ìहणजे मधुर तर वाक् Ìहणजे वाचा, भाषा.
थोड³यात चावाªक Ìहणजे मधुरभाषी, गोड बोलणारे Łचेल, पचेल, आवडेल असे बोलणारे.
चावाªक नावाचा िवचारवंत होता असेही एक मत आहे. तो जडवादाचा पुरÖ कताª होता.
कालांतराने Âया¸या अनुयायांनी जडवादावर भर िदला. या अनुयायां¸ या या गटाला व
Âयातील सदÖ यांना चावाªक असे संबोधÐया जाऊ लागले.
‘चवª’ Ìहणजे चावणे िकंवा खाणे. चावाªक शÊदाची उÂप°ी ‘चवª’ धातू पासून झाली आहे.
Ìहणून खा, Èया, मजा करा या वृÂ ती¸या लोकांना चावाªक Ìहणतात. असेही एक मत
ÿचिलत आहे आिण ते चावाªकां¸ या सखुवादी िवचारसरणीचे īोतक आहे.
बृहÖपती हा या द शªनाचा आīÿवतªक आहे, असे काही िवĬानांचे मत आहे. बाहªÖपÂय सूýे
बृहÖपतéनी िलिहली आहेत. पण या दहा-बारा सुýावŁन हा चावाªकचा ÿमाणभूत úंथ मानता
येत नाही. या देवगुł समजÐया जाणाöया बृहÖपती¸या नावावŁन या द शªनास
बाहªÖपÂयदशªन असेही Ìहणतात.
‘लोकायतदशªन’ हे या दशªनांचे आणखी एक नाव आहे. हे नाव माý चावाªक दशªना¸या
ÖवŁपावŁन Âयास पडले आहे. ‘लोकांना माÆय होणारे ते लोकायत’, असा अथª काढता
येतो. जनसामाÆ यांचा या िवचारांचे ÿितिनधीÂव करणारे दशªन Ìहणूनही लोकायत नाव
पडले असावे. लोकायत Ìहणजे लोक – आयत. लोक Ìहणजे इहलोक आिण आयत Ìहणजे
आधाåरत. जे इहलोकावर आधा åरत मत आहे. Âयास लोकायत असे Ìहणतात. Ìहणूनच डॉ.
सवापÐली राधाकृÕणन Ìहणतात-
‘इहलोकावरच िवĵास असÐयाने चावाªक मतास लोकायत असे Ìहटले जाते.’
(The Sastra is called Lokayata for holds that only this world or lok a is)
(Ind. Phil. Vol. p २७9) ‘लोक’ Ìहणजे इंिþय, असाही एक अ थª केला आहे. Ìहणून
इंिþयांना ÿितत होणारे िवĵ Ìहणजे लोकायत. लोकायत इंिþय ÿÂय±च ÿमाणभूत मानतात
आिण इहलोकच इंिþयÿÂय± असतो.
चावाªक हे नाव माý नंतर Ìहणजे इ.सना¸या सहाÓया शतका नंतर Łढ झाले. लोकायत
आिण बाहªÖपÂय ही तुलनेने अगोदरची नावे या दशªनास होती. munotes.in

Page 20

भारतीय तßव²ान
20 कोणÂयाही दशªनात साधारणतः स°ाशाľ , ²ानमीमांसा आिण िनितशाľ यांचा सामावेश
असतो. Âया¸ या ²ानमीमांसेवर अवलंबून असÐयाने अगोदर आपण Âयाचा िवचार कŁया.
२.२ चावाªकांची ²ानमीमांसा चावाªक दशªनात ÿमाणशाľ Ìहणजेच ²ानमीमांसेवर सवाªत आधी िवचार करÁयात आला.
सवªसाधारण माणसे ºयाÿमाणे इंिþयजÆय ²ानालाच ²ान Ìहणतात -Âयाचÿमाणे चावाªकही
Âयांचे ÿितिनधीÂव करत असÐयाने इंिþय ÿÂय±ासच ÿमाण मानतात.
२.२.१ ‘ÿÂय±म् एवम् ÿमाणम्’: हे चावाªकदशªनाचे हे ÿथम व मु´यसूý आहे. याचा अथª
असा कì ÿÂय± हेच एकमेव ÿमाण होय. एकच ÿमाण मानणारे हे एकमेव दशªन होय. ÿÂय±
Ìहणजे जे डोÑयांसमोर आहे वा डोÑयांनी िदसते. Ìहणून सुरवातीस चावाªक जे िदसते तेच
ÿमाण असे मानत. पण नंतर यात सुधारणा होऊन पंच²ान¤िþयाना ºयाचा अनुभव येतो ते
ÿÂय± अशी Óयापक भूिमका चावाªकांनी घेतली. ÿÂय± ²ानासाठी तीन गोĶéची
आवÔयकता असते.
१) इंिþय
२) पदाथª आिण
३) संिनकषª
इंिþयां¸या माÅयमातून पदाथाªचे ÿÂय± होते. केवळ इंिþय आिण पदाथª असून चालत नाही
तर या दोहŌचा संिनकषª होणेही आवÔयक असते. इंिþये व पदाथा«¸या संयोगालाच संिनकषª
असे संबोधले जाते. चावाªकां¸या मते ÿÂय± ²ान हे िनिवªवाद व िनःसंदेह असते. ÿÂय±ाला
अÆय ÿमाणांची अपे±ा नसते. Ìहणूनच Ìहणतात ÿÂय±े कé ÿमाणम् । हात¸या कंकणाला
आरसा कशाला ? ही लोकोि³ त याच अथाªची सुचक आहे.
२.२.२ अनुमान ÿमाणाबĥल चावाªकमत:
अनुमान हा शÊद अनु आिण मान या दोन पदांनी बनला आहे. अनु Ìहणजे नंतरचे आिण
‘मान’ Ìहणजे ²ान. अथाªत कशा¸यातरी नंतर ºयाचे ²ान होते ते अनुमान. या िठकाणी
ÿÂय±ावŁन (नंतर) होणाöया अÿÂय±ा¸या ²ानास अनुमान Ìहटले आहे. चावाªकांनी
अनुमानम् अÿमाणम् असे Ìहटले आहे. Ìहणजेच Âयांनी अनुमाने हे ÿमाण नाकारले आहे.
अनुमान ÿमाण नाकारÁया साठीचे युिĉवाद:
१) अनुमान ÿमाण हे ÓयािĮ²ानावर आधाåरत आहे. ÓयािĮ Ìहणजे दोन ÿÂय± गोĶéचे
िनÂय साहचयª जसे कì ‘जेथे धूर असतो तेथे अिµन असतो’. धूर आिण अिµन चे
साहचयª आपण अनेक वेळा पािहलेले असते. यािठकाणी धूर आिण अिµनमÅये
ÓयािĮसंबंध आहे असे Ìहणता येईल. परंतु अनेक िठकाणी हा ÓयािĮसंबंध (धूर आिण
अिµनचे साहचयª) आपण पािहलेला आहे Ìहणून सवªच िठकाणी असा संबंध लावणे
Ìहणजे अनेकांवŁन सवाªची िसĦता देणे होय हा तकªदोष आहे. Ìहणून अशाÿकारे munotes.in

Page 21

चावाªक दशªन
21 काही उदाहरणांवŁन सामाÆय िनयम ÿÖथािपत करणे तकªसंगत नाही. तकªशाľात
याला िवगमनाची समÖया Ìहणतात ( Problem of Induction ).
२) ÿÂय±ाधारे वा ÿÂय±ानंतर (अनु) अÿÂय±ाचे झालेले ²ान् Ìहणजे अनुमान. यावŁन
ते ÿÂय±ाइतके ÖपĶ व िनसंदेह नसते हेच िदसून येते.
३) अनुमान ÓयािĮ संबंधावर आधाåरत असते, परंतु ÓयािĮ ची Öथापनाच होत नाही.
ÓयािĮ ÿÂय±ाने Öथािपत होत नाही. कारण Âयासाठी ºया गोĶéमÅये ÓयािĮ संबंध आहे
Âयाचे ÿÂय± हे सवªकाळी व सवªÖथळी होणे अपेि±त आहे. पण हे Óयावहाåरक ŀĶ्या
अश³य आहे.
जर ÓयािĮची Öथापना खुĥ अनुमानाने कŁ पािहले तर अनुमानाची सÂयताही दुसöया
ÓयािĮवर अवलंबुन असेल. Âयातून अÆयोÆया®य दोष उÂपÆन होतो.
शÊद ÿमाणाची सÂयता अनुमानावर आधाåरत असÐयाने Âयानेही ÓयािĮची Öथापना
अश³य आहे. कारण जे अनुमाना¸या बाबतीत घडते ते शÊदा¸या बाबतीतही होणार, Ìहणून
ÿÂय±, अनुमान व शÊद याĬारे अनुमानाची Öथापना होत नाही.
चावाªक कायªकारण संबंधाला पण सामाÆय संबंध मानत असÐयाने तोही एक ÓयािĮ संबंध
ठरतो. Ìहणून कायªकारणा¸या िनयमाधारे ÓयािĮिसĦ कŁ गेÐयास एका ÓयािĮने दूसरी
ÓयािĮ िसĦ करणे असे होईल. याने पुनरावृि° हा तकªदोष घडतो.
ÿा. ®ीिनवास िदि±त Ìहणतात , आपले दैनंिदन Óयवहार सवªÖवी अनुमानावर अवलंबुन
असतात. तहान लागÐयावर पाणी Èयावे, िवÖतवावर हात घातÐयास तो भाजेल. हे सुदधा
अनुमानािवना समजणार नाही. पूढे ते चावाªकांनाच घरचा आहेर देतात. ते Ìहणतात,
“अनुमान हे ÿमाण नाही हे चावाªकांनी अनुमानानेच ठरिवले.”
अनुमानाचे इंिþयजÆय िवषयासंबंधीचे आिण अितंिþय िवषयासंबंधाचे अनुमान असे दोन
ÿकार करता येतात.
पुरंदर या चावाªकाने इंिþजÆय िवषयासंबंधाचे अनुमान िÖवकारलेले िदसून येते. पण Âयाने
इंिþयातीत िवषयासंबंधी¸या अनुमानास नाकारले आहे.
पण पूढे चावाªकमत काहीसे बदलले आिण Âयांनी इंिþयजÆय िवषयासंबंधी¸या अनुमानास
सुĦा संभाÓयते¸या क±ेत टाकले.
२.२.३ शÊद ÿमाणाचे खंडण:
भारतीय दशªनांमÅये शÊद हे तृतीय ÿमाण आहे. चावाªक माý शÊद हे Öवतंý ÿमाण आहे,
हेच नाकारतात. ते Âयाचा समावेश अनुमानातच करतात. अनुमान हे ÿमाणच अिसĦ
असÐयाने शÊद ÿमाण िÖवकारÁयास कारणच उरत नाही, कारण Âयाचा समावेश
अनुमानातच होतो. शÊद हे ÿमाण नाही याÖतव चावाªक काही युिĉवाद देतात. munotes.in

Page 22

भारतीय तßव²ान
22 १) Æयायदशªना¸या मते आĮÖतु वा³यम् ÿमाणम् । आĮाचे शÊद ÿमाण मानावयास हवे.
आĮ Ìहणजे िवĵासनीय Óयिĉ , िहतिचंतक. परंतु चावाªक Ìहणतात अमुक एक Óयिĉ
आĮ आहे हे ठरवायचे कसे?
२) आĮ Óयिĉचे शÊद ÿमाण मानावयाचे ठरले, तरी Âयाचा समावेश अनुमानातच करावा
लागतो.
उदा.
सवª आĮ पुŁषांचे वचन ÿमाण मानावे.
हा आĮ पुŁष आहे.
Ìहणून याचे वचन ÿमाण मानावे.
अशाÿकारे चावाªकां¸या मते शÊदाĬारे ÿाĮ ²ान अनुमानावरच आधाåरत आहे. अनुमान
ÿमाण नाही, हे आधीच िसĦ केÐयाने Âयावर आधाåरत शÊदÿमाण मानणे अनुिचत ठरेल.
३) वेदां¸या ÿामाÁयावरच भारतीय दशªनांचे वैिदक व अवैिदक असे वगêकरण करÁयात
आहे आहे. वेदांना ÿामाÁय मानणाöयांना वैिदक दशªन असे Ìहणतात. वेद ÿमाण
आहेत. कारण Âयाचे रचियता ऋषी आĮ आहेत. परंतु चावाªक अिथशय ितखट शÊदात
बोलतात-
ýयोवेदÖय कताªर: धूतª भाÁड िनशाचरः।
ितÆही वेद रचणारे धूतª, भाÁड आिण िनशाचर आहेत. आपले आिण आपÐया िपढ्यांचे पोट
भरÁयासाठी वेदांची रचना Âयांनी केली आहे. Ìहणून Âयांचे शÊद ÿमाण मानता येत नाही
असे चावाªक Ìहणतात.
४) चावाªकां¸या मते वेदमंý िýदोषयुĉ आहेत. ते असे,
अनृत- यात असे काही मंý आहेत जे Öवगª नरक पाप-पुÁयासार´या खोट्या गोĶéचे
ÿितपादन करतात.
Óयाघात- वैिदक मंýात िवरोधाभास आहे.
पुरनरावृि°- वैिदक मंýामÅये पुनरावृ°ीचा दोष आहे.
५) इंिþयातीत िवषयाची िसĦता शÊदÿमाणाĬारे िदली जाते. उदा. आÂमा-परमाÂमा,
Öवगª-नरक. चावा«कां¸या मते ही सरळ-सरळ फसवेिगरी आहे. Öवगª-नरकाची भीती
दाखवून सामाÆयजनांना लुबाडÁयाचा हा ÿकार आहे. Ìहणून शÊद हे ÿमाण नसुन
अशा फसÓया लोकांचे साधन आहे.

munotes.in

Page 23

चावाªक दशªन
23 २.३ चावाªकांचा जडवाद/चावाªकांचे स°ाशाľ:
चावाªकां¸या ²ानमीमांसेतूनच Âयांचे स°ाशाľ िनमाªण झाले आहे. चावाªकां¸या
स°ाशाľास जडवाद असे Ìहणतात. Âयाचे कारण असे कì चावाªक वÖतुजगताचे अंितम
तßव जड आहे असे मानतात. Ìहणजेच ते भौितक आहे असे मानतात. अभौितक वा
अितभौितक तÂव मान णे हे Âयां¸या ²ानमीमांसेला धŁन नाही. ºयाचे ÿÂय± होते तेच
मानायचे असे एकदा ठरवले Ìहणजे ²ानाची सीमा भौितक गोĶéपय«तच राहते. Ìहणूनच
Âयांना भौितकवादी (Materialistic ) असे Ìहणतात. पाच भौितक तßवे Ìहणजे पंचमहाभूते
आपणास ²ात आहे. भूमी, आप, तेज, वायू व आकाश, चावाªकांनी माý यापैकì चारच भूते
मानली आहेत. आकाश या तßवाचे कुठÐयाही ²ान¤िþयामाफªत ÿÂय± होत नसÐयाने
चावाªक Âयास नाकारतात. या चार महाभूतां¸या संयोगातूनच जडजगत तĬत चेतनाची
िनिमªती होते. आता जडातून जडाची िनिमªती माÆय करÁयासारखी आहे पण जडातून
चेतनाची िनिमªती कशी होते? हा ÿij िशÐलक राहतो.
या संदभाªत चावाªक Ìहणतात, या चार महाभूतां¸या संयोगाने चेतनाची िनिमªती होते.
Âयासाठी ते सुंदर ŀĶांत देतात.
जहभूतिवकारेषु चैतÆयंय°ु ŀÔयते।
ताÌबुलपूगचूणानां योगादराग इवोिÂथतः
(सवªदशªनसंúह)
ºयाÿमाणे पान, सुपारी, कात चुना यां¸या एकý सेवनाने Ìहणजेच पानाचा िवडा खाÁयाने
लाल रंग िनमाªण होतो. या चारही मÅये ÖवतंýåरÂया लाल रंग असत नाही. अगदी Âयाच
ÿमाणे भूमी, आप, तेज व वायु मÅये ÖवतंýåरÂया चेतनÂव नसते. माý Âयांचा संयोग झाला
Ìहणजे चेतन नावाचे निवन तßव अकÖमात िनमाªण होते. चैतÆय हे Öवतंý गुण वा धमª नसुन,
भौितक तßवां¸या िवकासाचा एक टÈपा आहे.
भूतेËयः चैतÆय- चैतÆय जडातून िनमाªण होते. हा Âयांचा िसĦांत आहे.
२.३.१ चावाªकांचा देहाÂमवाद:
चावाªकांनी इतर दशªनांÿमाणे शरीराहóन िभÆन असा आÂमा मानलेला नाही. शरीरापे±ा
आÂमा वेगळा कŁन – शरीर नĶ झाले Ìहणजे आÂमा िशÐलक राहतो व नंतर Âयाचा
पुनजªÆम होतो हे ही Âयांनी नाकारले आहे. शरीर हे जडþÓयाचा संघात आहे एका िविशĶ
टÈÈयावर जडþÓया¸या संघातात चैतÆय हा धमª िनमाªण होतो. तोच चैतÆय िविशĶ देह हा
आÂमा होय. या मता ला देहाÂमवाद Ìहणतात. देहिनिमªतीबरोबर आÂÌयाची िनिमªती व
देहनĶ झाला Ìहणजे आÂमाही नĶ होणे यासच देहाÂमवाद Ìहणतात.
आÂÌयाचे िनराकरण:
देहाÓयितåरĉ आÂमा नाही कारण ‘मी’ हे जे वणªन आपण करत असतो ते देहाला गृिहत
धŁनच करत अ सतो. मी जाड आहे, बाåरक आहे, गोरा, सावळा, काळा वगैरे आहे वा उंच munotes.in

Page 24

भारतीय तßव²ान
24 िकंवा बुटका आहे, हे देहाचेच तर वणªन आहे. असे िवशेषण असणार तो आÂमा, असे Âयांचे
मत आहे.
भÖमीभूतÖय देहÖ य पुनरागमनम् कृतः । हे अथाªत यावŁनच आलेले आहे. पाIJाÂय तÂव²
Ļुमने सुĦा आÂमाचा ÿÂयय येत नाही, Ìहणून आÂमा मानलेला नाही. शरीर असे पय«त¸या
आÂमाला मानणा öया या चावाªकांना जयंत नावाचा नैयाियक सुिशि±त चावाªक असे Ìहणतो.
या चावाªकां¸या मते, ºयाÿमाणे आÂमा या जÆमीचे बालपणापासूनचे सवª Öमरणात ठेवतो.
Âयाÿमाणे जर अिवनाशी आÂमा मानला तर पूवªजÆमी¸या गोĶीही Öमरणात रहायला हÓयात.
पण तसे घडत नाही. Ìहणून जÆमापूवê व मृÂयोपरांत आÌ Â याला अिÖतÂव नाही. ÿÂय± हेच
एकमेव ÿमाण असून Âयाने िनÂय आÌ Â याचे ÿÂय± होत नाही. Ìहणून तो िसĦ होत नाही.
२.३.२ Öवभाववाद:
आÌ Â याबरोबर परमाÂÌयाचे अिÖतÂवही चावाªकांनी नाकारले आहे. िवĵिनमाªता वा
िवĵिनयंता Ìहणून साधारणतः ईĵराचे अिÖतÂव मानले जाते. ÓयविÖथत अशा िवĵाचा
कोणीतरी ÓयवÖथापक असला पािहजे, असा हा तकª आहे. पण चावाªकां¸या मते या
जगाितक सवª घटना चेतनािवरिहत भौितक िनयमांनुसार होतात. िवĵाितल Óयवहार
Öवभावानुसार होतात. महाभूतांत संयोग होऊन Âयात िवकार िनमाªण होतो. वैिवÅयपूणª
जगत आकारास येते. Âयासाठी ईĵर मानÁयाची गरज नाही . जे काही घडते ते
Öवभावानुसार नुसार घडते. मयुराचे नृÂय, कोिकळेचे गायन, उसाची गोडी, मधाची मधुरता
अन कडूिलंबाचा कडवटपणा हा ºयाचा Âयाचा Öवभाव आहे. यासाठी कुठे ईĵर लागतो?
२.४ मो± संकÐ पना चावाªक सोडून इतर सवªच भारतीय दशªनांनी मो± या पुŁषाथाªचा िÖवकार केला आहे. मो±
Ìहणजे दुःखाची कायमची िनवृ°ी, मो± Ìहणजे ईĵरानुभूती, मो± Ìहणजे आÂमानुभूती,
मो± Ìहणजे जÆम मरणा¸या चøातून सुटका अशा वेगवेगÑया Óया´या दशªनकारांनी केÐया
आहेत. (मो± Ìहणजे परमशांती, कैवÐय) यातील कुठÐयाही अथाªने चावाªकांनी मो±
संकÐपना िÖवकारली नाही. आÂमा व ईĵरानुभूती नाकारÐयाने या दोÆहéचा अनुभूतीस
मो± मानÁयाचे कारणच उरत नाही. दुःख ही वाÖतव घटना आहे. Âयामुळे Âयाची कायमची
िनवृ°ी श³य नाही. दुःख ही वाÖतव घटना आहे Âयामुळे Âयाची कायमची िन वृ°ी श³य
नाही. दुःख दुर करावे वा दुःखाचा असर कमी होईल असे काही करावे या मताचा िÖवकार
ते करतात.
िनÂय असा आÂमाच नाकारÐयाने जÆम:
मरणाचा फेरा मानÁयास कारणच उरत नाही व Âयातून सुटका करÁयाचाही ÿij उभा राहत
नाही. जीवनमुĉì व िवदेहमुĉì दोÆहéचे खÁडन चावाªक करतात.
िनÂय असा आÂमा नाकाłन िवदेहमुĉì तर नाकारलीच आहे. पण जीवंत असताना
दु:खाचा संपुणª उपशम या अथाªची जीवनमुĉìही ते नाकारतात. जोपय«त शरीर आहे
तोपय«त दुःख असणारच. ते कमी करता येते व सुखाची माýा वाढवता येते. पण पूणªतः हा
दुःखमुĉì मृÂयूनंतरच श³य आहे. Ìहणूनच चावाªक Ìहणतात,’ मरणमेवापवगª: मृÂयू हाच munotes.in

Page 25

चावाªक दशªन
25 मो± आहे. (Death is liberation) कोणीही बुिĦमान मृÂयूची ई¸छा करणार नाही . Âयामुळे
चावाªकां¸या मते मो± हा पुŁषाथª होऊ शकत नाही. ती एक नैसिगªक घटना आहे. येथे मृÂयू
Ìहणजेच मो± असे ÖवीकारÐयाने इतर दशªनाची मो± संकÐपना Âयांनी ÖपĶ नाकारÐयाची
िदसून येते.
२.५ चावाªकांचे नीितशाľ चावाªकांचे स°ाशाľ ²ानिममांसेवर तर नीितशाľ स°ाशाľावर आधाåरत आहे.
थोड³यात स°ाशाľ व नीतीशाľ हे दोÆहीही ²ानशाľावर आधाåरत आहेत.
मानवी जीवनाचे अंितम ÿाÖतÓय काय? हा नीतीशाľाचा महßवाचा ÿij आहे. सवªच
भारतीय दशªनांनी जीवनातील चार ÿाĮÓये मानली आहे. Âयांना चतुिवªध पुłषाथª असे
Ìहणतात. 1) धमª 2) अथª 2) काम आिण 3) मो± असे हे चार पुłषाथª होत. चावाªक माý
यापैकì अथª आिण काम हे दोनच पुłषाथª मानतात.
धमª-अधमª हा शाľांचा िवषय आहे. वेदानुकुल कमª धमª मानले जातात तर वेद िवरोधी कमª
अधमª मानले जातात. चावाªक तर वेदÿामाÁय मानत नाही. Ìहणून आपसूकच धमª हा
पुłषाथª मानत नाहीत.
चावाªकां¸या मते वेदांची िनिमªतीच मुळात āाÌहणांनी लोकांना लुबडÁयासाठी केली
असÐयाने धमª हा Âयांचे साधन बनला आहे.
आÂÌयाचे अिÖतÂवच मानत नसÐयाने चावाªक पुनजªÆम मानत नाही आिण Ìहणूनच मो±ही
मानत नाही. कारण मो± Ìहणजे जÆम-मरणा¸या चøातून मुĉì. मो± Ìहणजे कायमची
दुःखमुĉì. ही संकÐपनाही Âयांना माÆय नाही. कारण दुःख हे राहणारच फĉ Âयाचा असर
कसा कमी करता येईल व सुख कसे वाढवता येईल, याकडे ल± īावे असे Âयांचे मत आहे.
Ìहणून मो±ास पुŁषाथª मानत नाही. मृÂयूच मो± आहे. कारण Âयाने सवª दुःखे नाहीशी
होतात. पण ती एक नैसिगªक घटना असÐयाने पुŁषाथª होऊ शकत नाही. ‘काम’ पूतêसाठी
अथª पुŁषाथाªची Âयांनी िÖवकृती केली आहे. ‘अथª’ हे साधन आहे. तर ‘काम’ हे साÅय
आहे. Âयामुळे अथª परम पुŁषाथª नाही. ‘काम’ ÿािĮ हे जीवनाचे अंितम Åयेय होय.
२.५.१ अथª पुŁषाथª:
अथª हा चावाªकांनी पुŁषाथª मानला आहे. पण तो परमपुŁषाथª नाही. अथª या पुŁषाथाªला
साधन मूÐय आहे. Âयातुन काम या साÅयŁपी पुŁषाथाªची ÿाĮी करावयाची असते.
धनाजªनासाठी मानवाने िनरंतर ÿयÂनशील असावे. अथाªजªन सुĦा सत् मागाªने करावे. असे
ते सांगतात. Ìहणजेच सत्-असत् असा Âयांनी भेद केला होता असे िसĦ होते. Ìहणजेच
Âयांनी नैितक ŀिĶकोन अंिगकारला होता. सवªदशªसंúहा मÅये Ìहटले आहे.
- कृिषगोरàयवािणºय इÁडनीÂयािदिभमुªखः।
- ŀĶैरेव सदुषायैभōगाननुसवेद् भुिम।। munotes.in

Page 26

भारतीय तßव²ान
26 सू² Óयिĉने शेती, गोपालन, Óयापार, शासकìय ÓयवÖथा यासार´या साधनांनी अथाªजªन
करावे व भोग भोगावे. हा सत् मागª होय. Ìहणजेच चावाªकांनी कुठेही चोरी, लबाडीचे समथªन
केलेले नाही.
असत् मागाªचाही उÐलेख ते करतात व Âयापासून बाजुला राहÁयाचा सÐला देतात.
भÖम लावुन, वेदपठणाĬारे पौरािहÂय कŁन उपजीिवका भागवणे हे बुिĦिहन आिण
पौŁषिहन अशा Óयिĉंचे काम होय. यासाठी तीन वेदांची रचना करणारे हे धूतª, भाÁड व
िनशाचर आहेत असा ितखट आरोप ते करतात. या संदभाªतील Âयांचा Ĵोक असा-
अिµनहोý ýयो वेदािľदÁडं भÖमगुÁठनम् ।
बुिĦपौŁष िहनांना जीिवका बृहÖपितः ।।
२.५.२ काम पुŁषाथª:
चावाªकांचा काम हा परम पुŁषाथª आहे. चावाªकांचा सुखवाद (Hedonism ) याचा समावेश
याच पुŁषाथाªत होतो. पण चावाªकांनी फĉ सांसाåरक (ऐिहक) सुखांचाच िवचार केला आहे.
परालोकच मानत नसÐयाने पारलौिकक सुखाचा ÿijच उĩवत नाही. Âयातही जीवन हे सुख
दुःखाचे समीकरण आहे. दुःख नाकारता येत नाही. ते आहे ते आहे. ते वाÖतव आहे. पण
Ìहणून Âयास घाबŁन पलायनवादी होऊ नये. दुःख कमी करÁयाचा व सुख वाढवÁयाचा
ÿयÂन करावा. यासा ठी ते सुंदर ŀĶांत देतात. काटे आहे Ìहणून मासे खाणे सोडावे का?
नाही. काटे काढून मासे खा, साळीवरचा तुसा काढा आिण तांदूळ तेवढा ¶या.
सुख ÿाĮीमÅये Âयांनी काळाचाही िवचार केला आहे. आज जे िमळेल जसे िमळेल ÿाĮ
कŁन ¶या. उīा¸या मोठ्या सुखा¸या नादी लागुन का उīा¸या मोरासाठी आज हाती
असलेले कबुतर सोडू नका. यामÅये सुखÿाĮीत िमÐ ल¸ या िनकटता या मापदंडाचा िवचार
येथे िदसून येतो.
चावाªकां¸या सुखवादासंदभाªत खालील Ĵोक ÿिसĦ आहे.
यावत जीवेत सुखं जीवेत् ऋणं कृÂवा घृतम् िपबेत् ।
भÖमीभूतÖय देहÖय पुनरागमनं कुतः ।।
अथाªत: जो पय«त आपण जीवंत आहोत तोपय«त सुखाने जगा, ÿसंगी ऋण काढून तुप खा
कारण एकदा का देहाचे भÖम झाले, कì संपले Ìहणजे िफŁन इहलोकì येणे नाही.
या Ĵोकाबाबत मतभेद आहेत. काहé¸या मते हा Ĵोक चावाªकांना बदनाम करÁयासाठी
Âयां¸या नावे घुसवला आहे. काही िवĬानां¸या मते हा चावाªकांचा Ĵोक आहे, असे मानले
तरी काही फरक पडत नाही . तो नैितकच आहे. डॉ. उदय कुमठेकर Ìहणतात, यामÅये
चावाªकांची काय चुक आहे? ते सरळ Ìहणतात सुखाने जगा ऋण काढून तुप Èया – मīपान
करा असे तर Ìहणत नाही ना । munotes.in

Page 27

चावाªक दशªन
27 चावाªकांनी कुठेही दुसöया¸या सुखाला डावलून ‘फĉ Öवतःचेच सुख पहा’, असे Ìहटलेले
नाही. सुखासाठी असत् वतªन करा, असेही Ìहटले नाही. सĬतªनाचाच पुरÖकार करा,
यासंदभाªतील Âयांचा Ĵोक आपण अगोदर पािहलाच आहे.
कजª काढÁयाचा सÐला ते देतात यातही अनैितक असे काही नाही. उīोगासाठी कजª घेणे
हे तर आज सराªस चालते. कजª बुडवा असे तर Âयांनी Ìहटलेले नाही. Âयामुळे Ļा Ĵोकाने
चावाªक बदनाम होत नाही.
फार-फार तर इंिþयजÆय सुखाचाच Âयांनी िवचार केला असे Ìहणता येईल. पण आिÂमक
सुखाचा िवचार करायला Âयांनी आÂमा मानलेलाच नाही. Ìहणून Âयांची मयाªदा इंिþयजÆय
सुखच असणार. अशाÿकारे जीवनातील िविवध सुखांचा उपभोग घेणे आपÐया कामनांची
पूतê करणे Ìहणजे काम हा पुŁषाथª ÿाĮ करणे होय. चावाªकां¸या मते कामपूतê हेच मानवी
जीवनाचे अंतीम ÿाĮÓय आहे, असायला हवे.
२.६ सारांश पूनजªÆम, ईĵर आिण वेद हे तीनही मानत नसÐयाने चावाªक हे सवाªथाªने नािÖतक दशªन
आहे. नािÖतक Ìहणजे पूनजªÆम न मानणारा, नािÖतक Ìहणजे ईĵर न मानणारा आिण
नािÖतक Ìहणजे वेद न मानणारा. वेद ÿामाÁय न मानÐयाने यादशªनास अवैिदक दशªन या
वगाªत टाकले जाते. या दशªनाचा समावेश अवैिदक दशªनात होतो. ²ानमीमांसेतून Âयांचे
स°ाशाľ व नीितशाľ िनमाªण झाले आहे. अंितम तßव भौितक मानणारे चावाªक भारतीय
जडवादी तßव²ान Ìहणून ओळखले जाते. ÿÂय± हे एकमेव ÿमाण मानÐयाने
अितभौितकाला यात Öथान नाही. धमाª¸या नावे लोकांस लुबाडणाöया धमªमात«डांचा ते
ितखट समाचार घेतात. नैितक मागाªने अथाªजªन आिण Âयाचा िविनयोगही नीतीनेच करावा,
ऐिहक आिण िनकट सुखाचाच िवचार करावा. अशी वाÖतववादी भूिमका चावाªकांनी घेतली
आहे.
२.७ िवīापीठीय ÿij १. चावाªकांची ÿमाणमीमांसा ÖपĶ कłन Âयाबĥल तुमचे मत िलहा.
२. चावाªकांचे स°ाशाľ िवशद करा.
३. चावाªकां¸या िनतीशाľावर साधक-बाधक चचाª करा.
४. िटपा िलहा
१) चावाªकांचा देहाÂमवाद
२) चावाªकांचा Öवभाववाद
३) चावाªकांचे पुłषाथª मत
४) चावाªकांची मो± संकÐपना
***** munotes.in

Page 28

28 ३
जैन दशªन
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ जैन दशªनाची वैिशĶ्ये
३.३ वाÖतवाचे Öवłप आिण वगêकरण
३.४ अनेकांतवाद
३.५ नयवाद आिण Öयादवाद
३.६ िýरÂन
३.७ अनुĄते आिण महाĄते
३.८ सारांश
३.९ िवīापीठीय दीघō°री ÿij
३.० उिĥĶ्ये १. जैन दशªनाची वैिशĶ्ये समजून घेणे
२. जैन तßव²ानातील वाÖतवािवषयी ŀिĶकोन जाणून घेणे
३. अनेकांतवाद, नयवाद आिण Öयादवाद या िसĦांताची वैिशĶ्ये समजून घेणे
४. िýरÂन Ļा संकÐपनेचे महßव जाणून घेणे
५. अनुĄते आिण महाĄते यांचे महßव जाणून घेणे
३.१ ÿÖतावना तßव²ान भारतीय संÖकृतीचे महßवाचे अंग आहे. भारतीय जीवना ÿमाणे भारतीय
तÂव²ानात ही िविवधता आढळते.भारतीय तßव²ानाचा अËयास करताना िविवध परंपरा
िदसतात. एक परंपरा वैिदक असून दुसरी परंपरा ®मण परंपरा आहे. ÿाचीन काळापासून
य² ÿधान वैिदक संÖकृती बरोबर अिहंसेवर आधाåरत ®मण संÖकृती अिÖतÂवात होती.
भारतीय दशªनांचे Öथूल मानाने दोन ÿकारांमÅये वगêकरण करता येते. काही दशªने
वेदÿामाÁय Öवीकारतात. तर काही दशªने वेदÿामाÁय नाकारतात. वेदÿामाÁय मानणारी
दशªने आिÖतक दशªने मानली जातात व वेदÿामाÁय नाकारणारी दशªन नािÖतक दशªने
मानली जातात .
Æयाय, वैशेिषक, योग, सां´य, मीमांसा तसेच वेदांत ही दशªने आिÖतक दशªने आहेत. munotes.in

Page 29

जैन दशªन
29 चावाªक (लोकायत), जैन व बौĦ ही दशªने नािÖतक दशªने आहेत. या घटकामÅये आपण
जैन तßव²ानाचा िवचार करणार आहोत .
३.२ जैन दशªनाची वैिशĶ्ये जैन तßव²ानाची वैिशĶ्ये पुढील ÿमाणे आहेत:
१) जैन दशªन हे 'िजन' महाÂÌयांनी ÿकािशत केले. जैन दशªनात 'िजन' ही उपाधी अशा
महाÂÌयांना िदली जाते ºयांनी मनावर, भावनांवर तसेच वाणीवर िवजय िमळवला
आहे. जैन धमाªतील २४ तीथ«करांसाठी 'िजन' हे संबोधन वापरले जाते.
२) जैन धमाªमÅये ĵेतांबर व िदगंबर असे दोन पंथ आढळतात. हे दोÆही पंथ जैनां¸या
“तßवाथाªिधगम सूý” या úंथाला माÆयता देतात.
३) जैन तßव²ान अिहंसामूलक तßव²ान आहे. अिहंसा या तßवाचा अितशय सूàम िवचार
जैन तÂव²ानात केला आहे.
४) अÆय भारतीय दशªना ÿमाणे जैन दशªन कमªवादाचा पुरÖकार करते. जैन दशªनात
कमªवादाचे अितशय सूàम रीतीने तसेच िवÖतारपूवªक िववेचन केलेले आढळते.
५) जैन तÂव²ान वाÖतववादी सापे±तावादी व अनेकवादी आहे. जैनां¸या मते या िवĵात
अगिणत वÖतू असून ÿÂयेक वÖतूला अनंत गुण/पैलू आहेत. या िवचारांना
अनेकांतवाद असे Ìहटले जाते. मानवाचे ²ान मयाªिदत आहे, Âयामुळे एखाīा
वÖतू¸या सवª गुणधमा«चे ²ान असंभव आहे.
६) अनेकांतवादाचा ŀिĶकोण वÖतू Öवłपा¸या िकंवा ²ाना¸या Öवłपा¸या अपे±ेने
वापरला तर Âयास नयवाद Ìहणतात . नय Ìहणजे कोणÂयाही वÖतूचे ित¸या संबंधी¸या
िविशĶ ŀĶीकोनातून झालेले ²ान होय. अशा अंशłप ²ानाला जैन दशªनात 'नय' असे
संबोधले आहे.
७) अनेकांतवादाचा ŀĶीकोण िवधानां¸या अपे±ेने वापरला तर Âयास Öयादवाद Ìहणतात.
कोणÂयाही िवधानाची सÂयता िविशĶ पåरिÖथतीत आिण िविशĶ ŀिĶकोनातूनच
पडताळून पािहली जाऊ शकते. कोणÂयाही बाबéचा संदभª बदलून िवधान करÁया¸या
सात पĦती आहेत. माý Âयात िवसंगती िकंवा परÖपर िवरोध नसतो.
८) अनेकांतवाद हा स°ाशाľीय ŀिĶकोण आहे. नयवाद आिण Öयादवाद ÿमाण
शाľीय ŀिĶकोण आहेत. अनेकांतवाद स°ािममांसा तर नयवाद आिण Öयादवाद
²ानमीमांसा आहेत.
३.३ वाÖतवाचे Öवłप आिण वगêकरण जैनां¸या मते सृĶी मधील अनुभवास येणाöया सद् वÖतूचे अथवा कोणÂयाही þÓय पदाथाªचे
वगêकरण जीव िकंवा अजीव या ÿकारात करता येते. जीव आिण अजीव दोÆही गुण आिण
पयाªय यांनी युĉ असतात. "गुण-पयाªयवद् þÓयम्|" þÓयाबरोबर अंगभूत तसेच आवÔयक munotes.in

Page 30

भारतीय तßव²ान
30 आिण सदैव सोबत असणा-या गुणधमा«ना जैन दशªनात 'गुण' ही सं²ा िदली जाते. þÓया¸या
अनावÔयक गुणांना 'पयाªय' ही सं²ा िदली जाते.
जीव:
ºयाला चेतना आहे तो जीव होय. "चेतना ल±णो जीव;|" जे तßव जाणते, िवचार करते
आिण संवेदनाशील असते ते तßव Ìहणजे जीव होय. ²ान, संवेदना, िवचार आिण संकÐप
या सवª गोĶी जीव तÂवाशी संबंिधत असतात. जीव अनेक असतात. Âयां¸यात चैतÆयाचे
ÿमाण कमी अिधक असÐयाने जीवही वेगवेगÑया ÿकारचे असतात.
मुĉ जीव: मुĉ जीव उ¸च अÅयािÂमक अवÖथेतील तसेच ऐिहक गोĶéपासून अिलĮ
असतात. ते शुĦ अिÖतÂव आिण अनंत जाणीव या अवÖथेत असतात. Âयांना अनंत ²ान,
अनंत दशªन, अनंत वीयª आिण अनंत सुख ÿाĮ झालेले असते. अहªत िकंवा ितथ«करांसारखे
मुĉ जीव संसारी जीवांना मागªदशªक असतात.
बĦ/संसारी जीव: संसारी जीव Öथावर आिण ýस असे दोन ÿकारांचे असतात.
Öथावर जीव एकूण पाच ÿकारांचे आहेत. वनÖपती Ļा Öथूल Öवłपात असतात.
पृÃवीकाय, जलकाय, अिµनकाय व वायुकाय हे जागा Óयापणारे, सूàम Öवłपात असतात.
हे पाचही जीव एक¤िþय Ìहणजे Öपशª²ान असणारे (Âविगंिþय) असतात.
ýस जीव हे चार ÿकारचे असतात.
१) Öपशª आिण चव असलेले दोन इंिþयांचे जीव उदा. कृमी, शंख.
२) Öपशª, चव आिण गंध असलेले तीन इंिþयांचे जीव उदा. िकडे.
३) Öपशª, चव, गंध आिण ŀĶी असलेले चार इंिþयांचे जीव उदा. माशी, Ăमर.
या तीन ÿकार¸या जीवांना िवकल¤िþय अशी सं²ा आहे. Âयांना िविशĶ मनो²ान
नसÐयामुळे Âयांना असंि² Ìहणजे सं²ाशूÆय असे Ìहणतात.
४) Öपशª, चव, गंध, ŀĶी आिण ®वण असलेले पाच इंिþयांचे जीव उदा. गाय, घोडा.
मनुÕयास पंच¤िþयांिशवाय मन आिण िवचारशĉì सुĦा असते.
जैनां¸या मते जीव चेतना łप Ìहणजे ²ानłप असतो. जीव शरीराहóन वेगळा असतो. जीव
अनािद कालापासून, अनेक जÆमांमधून नानािवध कम¥ करीत येतो. Âया¸या कमªजालामुळे
जीवाचे ²ानłप झाकोळले जाते.ºयाÿमाणे मेघांनी झाकोळलेÐया सूयाªची िकरणे सवªý
पसरत नाहीत Âयाÿमाणे कमा«नी वेढलेला जीव सवª काही जाणू शकत नाही.
जैनां¸या मते शुĦ व शाĵत łपातील जीवाची पुढील वैिशĶ्ये गुण असतात
• जीव ²ाता, कताª आिण भोĉा आहे.
• जीव अ±य, शाĵत िÖथतीत असतो . munotes.in

Page 31

जैन दशªन
31 जीव अłपी आहे. जीव अिÖतकाय असला तरी तो आकारहीन, łपहीन आहे. ÿकाश
ºयाÿमाणे जो ÿदेश Óयापतो Âयाचा आकार धारण करतो Âयाचÿमाणे जीव सुĦा जे शरीर
धारण करतो Âयाचा आकार धारण करतो .
जैनां¸या मते जीव Öवभावतः अनÆत आहे. जीव अनंत चतुĶय युĉ आहे. जीव अनंत ²ानी,
अनंत दशªन, अनंत शĉì/ अनंत वीयª आिण अनंत सुखी आहे. परंतु कमªजालामुळे जीवाचे
मूळ शुĦ Öवłप झाकोळून जीवाला बĦ łप ÿाĮ होते. अनंत, अमयाªद अशा शĉìमुळे
जीव कमाªचे आवरण भेदू शकतो. तसेच सÌयकÂवा¸या मागाªने अनंत सुख ही अवÖथा ÿाĮ
कł शकतो.
आपले ²ान तपासा:
जैन तßव²ानाची वैिशĶ्ये काय आहेत?
जैन दशªनात वाÖतवाचे वगêकरण कÔया ÿकारे केले आहे?
जैन मतानुसार जीवाचे Öवłप काय आहे?
जैन मतानुसार जीवाचे ÿकार कोणते आहेत?
अजीव:
जैनां¸या मते या िवĵातील अजीव हे जाणीवरिहत þÓय आहे. चैतÆयाचा अÂयंत अभाव
असणारा þÓय पदाथª Ìहणजे अजीव होय. अजीव या पदाथाªचे पाच ÿकार आहेत. पुģल,
धमª, अधमª, आकाश आिण काल .
१) पुģल:
पुģल हे िवĵाचे भौितक þÓय आहे. ºयां¸या लहान-मोठ्या संघातांनी जगातील िनरिनराळे
अचेतन पदाथª बनलेले आहेत Âया अणूंना पुģगल Ìहणतात.
पुģल अणू Öवłपात तसेच ÖकंधÖवłपात असतात. पुģला¸या ºया अंशाचे िवभाजन होऊ
शकत नाही Âयाला अणु पुģल Ìहटले जाते. दोन िकंवा Âयापे±ा अिधक अणूं¸या संयोगाला
Öकंध Ìहणतात.
जैनांनी कथन केलेÐया जीव आिण अिजव या पदाथा«मÅये पुģल हा एकमेव मूतª पदाथª आहे.
तसेच या पदाथा«मÅये जीव आिण पुģल हे दोनच पदाथª सिøय, िøयाशील पदाथª आहेत.
पुģगल या शÊदाची ÓयुÂप°ी 'पूय«ते च गलिÆत च' अशी आहे. पुģल Ìहणजे जे एकý येतात
िकंवा िवलग होतात. पुģल Ìहणजे जे भरतात िकंवा जे åरते होतात. पुģल या अजीव
þÓयामÅये एक सारखी हालचाल सुł असते. Âयात सतत घडामोडी होत
असतात. पुģलांमÅये दोन ÿकार¸या हालचाली सुł असतात. एक Ìहणजे पåरÖपंद ºयात
नुसतीच हालचाल िकंवा Öपंदन आढळून येते. दुसरी हालचाल Ìहणजे पåरणाम ºयामÅये
वÖतूं¸या गुणांमÅये Ìहणजे पयाªयांमÅये बदल घडून येतात. पुģल या पदाथाªला Öपशª, रस,
गंध आिण वणª (łप) हे गुणधमª असतात. munotes.in

Page 32

भारतीय तßव²ान
32 २) धमª आिण ३) अधमª:
जैन दशªनािशवाय अÆय कोणÂयाही दशªनात धमª आिण अधमª हे अजीव पदाथª Öवीकारलेले
नाहीत.जैन मतानुसार धमª आिण अधमª हे दोÆही िøयाहीन, उदासीन व अमूतª þÓये आहेत.
Âयांचे सा±ात ²ान मुĉ जीवालाच होते. धमª पदाथाªला गती देÁयास व अधमª पदाथाªला
िÖथरता देÁयास सहाÍयक ठरतात.
जैन मतानुसार धमª हे þÓय पदाथाª¸या गतीचे सहायक कारण आहे. परंतु ते Âयातील गतीस
ÿेरणा देत नाही. मासा पाÁयात िवहरतो . माý पाणी माशा¸या गतीशीलतेचे कारण नसते.
धमª हे गतीचे सहायक परंतु उदासीन कारण आहे.
अधमª हे þÓय पदाथाª¸या िÖथतीचे, िÖथरतेचे सहायक कारण आहे. वृ±ाची सावली
पांथÖथाला धłन ठेवत नाही. परंतु Âया पांथÖथाला िव®ांतीसाठी वृ±ाखाली थांबवते,
िÖथर करते.
धमª आिण अधमª, गती आिण िÖथती िवĵात एक ÓयवÖथा िनमाªण करतात. िवĵातील
िविवध पदाथा«¸या गती आिण िÖथतीतील परÖपरपूरकता आिण सहयोग धमª आिण अधमª
Ļा þÓयांमुळे श³य होते.
४) आकाश:
आकाश हे अजीव þÓय अŀÔय असून Âयाचे ²ान अनुमानामुळे श³य होते.
जैन दशªनात जगाचे लोकाकाश आिण अलोकाकाश असे दोन भाग सांिगतले आहेत.
लोकाकाश जीव आिण अजीव यांनी भरलेला आहे. लोकाकाश हे इतर þÓय पदाथा«ना
अवकाश, जागा कłन देते. तसेच Âयां¸या अवगाहनास, हालचालéना सहाÍयभूत होते.
लोकाकाशाचे तीन िवभाग आहेत. ऊÅवªलोक, अधोलोक आिण ितयªµलोक. ऊÅवªलोकामधे
देवता, अधोलोकामधे िविवध आकार, łपे धारण कŁ शकणारे नारक आिण ितयªµलोकामधे
मीन, मकर, गज, मानव इÂयािद जीवांचा वास असतो.
अलोकाकाशात काहीच नाही . ती एक अखंड पोकळी आहे. अलोकाकाश Ìहणजे अभावाचे,
तळही न िदसणारे एक खोल िववर होय.
जीव, पुģल, धमª, अधमª व आकाश Ļा þÓयांना 'पंचािÖतकाय' Ìहणतात. जे अिÖतÂवात
आहे आिण जे शरीराÿमाणे जागा Óयापते ते अिÖतकाय होय.
५) काल:
काल हे अजीव þÓय असून नािÖतकाय आहे. Âयाचा िवÖतार होत नाही िकंवा ते जागाही
Óयापत नाही. काल या þÓयामुळे अÆय þÓयांमÅये गती, िवकार, बदल तसेच पåरणाम घडून
येतात.
काल या þÓयाचे दोन ÿकार आहेत. अनादी, अनंत, िनÂय व अमूतª अशा काल þÓयाला
पारमािथªक िकंवा िनIJयकाल Ìहणतात. घटका, ÿहर, तास, िदवस, राý, वषª असा munotes.in

Page 33

जैन दशªन
33 खंडłपाने ÿÂययास येणा-या काल þÓयाला Óयवहार काल िकंवा समय Ìहणतात. समय
आधारभूत काल þÓयाचे पयाªय आहेत. समय या काल ÿकाराला सुŁवात असते आिण
शेवटही असतो.
वÖतूं¸या अवÖथांमधील बदल, गती, पåरणाम, ÿाचीन, नवीन, पूवª, पIJात इÂयािद भेदांचे
आकलन काल या अजीव þÓयामुळे संभव होते.
आपले ²ान तपासा:
जैन दशªनातील अजीव Ìहणजे काय?
जैन तßव²ानातील अजीवाचे ÿकार सांगा.
जैन दशªनातील पुģल ही संकÐपना ÖपĶ करा.
जैन सात तßवे:
जैन तÂव²ानात जीव आिण अिजव हे दोन मूल पदाथª Öवीकारले आहेत. परंतु िवशेष ²ान
होÁयासाठी, संसारातील दोष जाणÁयासाठी व मो±ा¸या मागाªकडे घेऊन जाÁयासाठी
वेगळी सात तßवे सांिगतली आहेत. पुÁय, पाप, आąव, संवर, िनजªरा, बंध आिण मो± ही
तßवे जैन दशªनात सांिगतली आहेत. जैन दशªनात कमª, पाप,पुÁय Ļा गोĶी मूतª Öवłपा¸या
व पुģलłपी कमªकणां¸या बनलेÐया आहेत असे मानले जाते.
१) पुÁय Ìहणजे जीवाला चांगले फल िमळवून देणारा कमª समुदाय होय.
२) पाप Ìहणजे जीवाला िवपरीत फल देणारा कमª समुदाय होय.
३) आąव:
जैन दशªनात जीव आिण पुģल हे दोनच सिøय þÓये आहेत. पुģल Ìहणजेच सूàम
कमªकणांचा जीवाकडे चाललेला अखंड ओघ Ìहणजे आąव होय. जीवा¸या ºया कृतीमुळे
कमª þÓयाचा ओघ सुł होतो, Âयांनाही आąव Ìहणतात.आąव Ìहणजे जीवłपी वृ±ामथे
कमªłपी जल आणणारा पदाथª होय. आąव हा 'शुभाशुभकमªĬारłप' आहे. शुभ िकंवा
अशुभ कमªबंध िनमाªण होणाöया काया«ना/ Ĭारांना आąव Ìहणतात.
आąवाचे भावाąव आिण þÓयाąव असे दोन ÿकार आहेत.
जीवनामÅये घडणाöया ºया बदलांमुळे कमª ÿवाह सुł होतो Âयांना भावाąव Ìहटले जाते.
भावाąवाचे व Âयायोगे जीवा¸या बंधनाचे पाच ÿकार आहेत. १) िमÃया दशªन Ìहणजे
वÖतू¸या िवपरीत Öवłपाचा, भासाचा Öवीकार . २) अिवरती Ìहणजे िहंसेसार´या िनिषÅद
गोĶéचा Âयाग न करणे. ३) कषाय Ìहणजे øोध, मान, माया व लोभ हे िवकार. ४) ÿमाद
Ìहणजे वागणुकìचे िनयम दुलª±ाने मोडणे. ५) योग Ìहणजे शरीर, मन व वाणी यां¸या िøया.
शुभ योग पुÁय जनक आिण अशुभ योग पापजनक असतात.
þÓयाąव Ìहणजे िविवध ÿकार¸या कायाªनुłप जीवा¸या बंधनास कारणीभूत होणारे
कमªþÓय होय. यामुळे जीनांनी सांिगतलेÐया तßवांवरील ®Ħा ढळणे, राग, Ĭेष, मÂसर munotes.in

Page 34

भारतीय तßव²ान
34 यासारखे मनोिवकार िनमाªण होणे, जीवाचा मूळ Öवभाव झाकला जाणे इÂयािद बंधने िनमाªण
होतात.कमªबंधांचा नाश झाÐयावरच जीव मुĉ होतो.
४) 'संवर:
आąव िनरोधल±ण : संवर:| जीवा¸या िठकाणी नवीन कमª येऊ न देणे, आąवाचा िवरोध
करणे Ìहणजे संवर होय. सÌयक् दशªन, सÌयक् ²ान आिण सÌयक् चåरý या िýरÂनां¸या
अनुसरणाने कमªबंधाचा नाश श³य होतो.
५) िनजªरा:
कमाªचा समूळ नाश झाÐयावरच जीवाला मो±ÿाĮी होऊ शकते. नवीन कमा«चा आąव
थांबिवÐयावर तसेच पूवê¸या कमाªचा नाश झाÐयावरच मो±ÿाĮी श³य होते. कमाªची
बरीवाईट फळे भोगÐयानंतरच कमा«चा नाश होतो. या कमªनाशास िनजªरा असे Ìहणतात.
६) बंध:
पुģलाचे िजवाशी िम®ण झाÐयामुळे बंध िनमाªण होतो. जैन मतानुसार कमª हे पुģलłप
आहे जीव हा कमाª¸या शृंखले मुळे बांधला जातो. जीवा¸या राग, Ĭेष इÂयादी िवकारांमुळे
तसेच आąवा¸या िमÃयाÂव , कषाय,अिवरती, ÿमाद व योग या ÿकारांमुळे बंध िनमाªण
होतो व Âयामुळे कमª िनमाªण होते.
७) मो±:
सवª ÿकार¸या कमा«चा नाश झाÐयाने व कमा«चा आąव थांबÐयावर मो±ÿाĮी होते. जीवास
Âयाची मूळची शुĦ अवÖथा ÿाĮ होते. मुĉ जीव अनंत दशªन, अनंत ²ान, अनंत वीयª व
अनंत सुख अशी अनंत चतुĶयाची अवÖथा अनुभवतो. मो± हे जीवाचे परमÿाĮÓय आहे.
Âयासाठी जैन दशªनात सÌयक् दशªन, सÌयक् ²ान आिण सÌयक् चåरý या िýरÂनांचा मो±
मागª सांिगतला आहे. (सÌयकदशªन²ानचåरýािणमो± मागª:)
आपले ²ान तपासा
जैन मतानुसार सात तßवे िवशद करा.
जैन दशªनातील धमª आिण अधमª Ļा संकÐपना ÖपĶ करा.
जैन दशªनातील आąव Ìहणजे काय?
३.४ अनेकांतवाद अिहंसा ही मूलभूत ÿेरणा जैन तÂव²ानात अनेकांतवादास ÿेåरत करते. जैन मतानुसार
अिहंसा या तÂवाला फार Óयापक अथª आहे अिहंसा Ìहणजे हÂया न करणे तसेच दुसöया
जीवावर ÿेम करणे मन उदार करणे. बौिĦक पातळीवर अिहंसा Ìहणजे िभÆनमतसिहÕणुता
Ìहणजेच अनेकांतवाद होय. जैनां¸या मÅये कुठÐयाही गोĶीला अनेक बाजू असतात Âयामुळे
कोणÂयाही गोĶी संबंधी एकांगी मत बनवू नये, या िवचाराला अनेकांतवाद Ìहणतात. आपण munotes.in

Page 35

जैन दशªन
35 िकतीही ÿयÂन केले तरी वÖतूचे आपÐयास होणारे ²ान व ितचे संपूणª Öवłप यामÅये भेद
राहतोच. आपÐया सामाÆय ²ानात वÖतू łपाचा कुठलातरी एकच अंश जािणवेत येतो
बाकìचे अंश जािणवेत येत नाहीत. वÖतू नेहमीच अनंतधमाªÂमक असते आिण आपले ²ान
एकाÆतक असते.
अनेकांतवादाचा ŀिĶकोण वÖतू Öवłपा¸या िकंवा ²ाना¸या Öवłपा¸या अपे±ेने वापरला
तर Âयास नयवाद Ìहणतात . अनेकांतवादाचा ŀĶीकोण िवधानां¸या अपे±ेने वापरला तर
Âयास Öयादवाद Ìहणतात . नयवाद आिण Öयादवाद दोÆही अनेकांतवादाचीच łपे आहेत.
३.५ नयवाद आिण Öयादवाद जैन दशªनात नय िसĦांत अितशय महßवाचा व वैिशĶ्यपूणª आहे. नय Ìहणजे कोणÂयाही
वÖतूचे ित¸या संबंधी¸या िविशĶ ŀĶीकोनातून झालेले ²ान होय. नय Ìहणजे अनेक गुणधमª
असणा-या वÖतू¸या एखाīाच गुणधमाªवर ²ाÂयाने Âया¸या Öवत:¸या ŀिĶकोनातून ल±
क¤िþत करणे. नय Ìहणजे अनेक गुणधमा«पैकì एकावर ल± क¤िþत करताना वÖतू¸या अÆय
गुणधमा«ना नाकारणे नाही. जैन दशªनात ²ानाचे दोन ÿकार मानले आहेत.
१) ÿमाण ²ान:
ÿमाण ²ान Ìहणजे वÖतूचे यथाथª ²ान होय. िविवध ÿकार¸या गुणधमा«¸या, अखंड अशा
पदाथाªचे तßवाथाªने आकलन ÿमाण ²ानामुळे श³य होते. जैनांनी ÿमाण ²ानाचे ÿÂय±,
अनुमान आिण शÊद असे तीन ÿकार मानले आहेत.
२) नय:
नय Ìहणजे कोणÂयाही वÖतूचे ित¸या संबंधी¸या िविशĶ ŀिĶकोनातून आलेले ²ान. नय
Ìहणजे ²ाÂयाचा एक िविशĶ ŀिĶकोन कì ºया ŀĶीतून अनेक गुणधमª असणाöया वÖतू¸या
एखाīाच गुणधमाªवर ल± क¤िþत केले जाते व Âया गोĶीबĥल िवधान केले जाते. अशा
अंशłप ²ानाला जैन दशªनात 'नय' असे संबोधले आहे.
नयवाद:
नय िसĦांत जैन दशªना¸या ²ान िममांसेतील महßवाचा िसĦांत आहे. कोणÂयाही वÖतू¸या
अनेक गुणांपैकì एकावेळी एकाच िविशĶ गुणावर ल± क¤िþत केलेले असते परंतु Âयावेळी
Âया वÖतू¸या इतर गुणांचा िनषेध केलेला नसतो. ºयाने केवल²ान िमळिवले आहे अशा
िसĦपुŁषालाच पदाथा«¸या सवª गुणधमा«चे ²ान एकाच वेळी होऊ शकते. सामाÆय माणसे
पदाथाªचा एकावेळी एकच गुणधमª जाणू शकतात. सामाÆय Óयĉìचे ²ान नेहमीच अंशłप
असते. अशा अंशłप ²ानाला जैन दशªनात 'नय' असे संबोधले आहे. नय ²ानामधे
कोणÂयाही वÖतू¸या िनरिनराÑया भागांिवषयी तसेच वेगवेगÑया गुणधमा«चे वणªन केलेले
असते.
कोणÂयाही वÖतू¸या िठकाणी िनÂय, िÖथर Ìहणजे 'ňुव' तसेच अिनÂय, अिÖथर, बदलणारे
Ìहणजे 'पयाªय' असे दोन ÿकारचे अंश असतात. munotes.in

Page 36

भारतीय तßव²ान
36 नयांचे दोन मु´य ÿकार आहेत. þÓयािथªक नय व पयाªयािथªक नय. þÓयािथªक नय वÖतूं¸या
शाĵत Öवłपाला अनुल±ून असतात. पयाªयािथªक नय वÖतूं¸या अशाĵत िकंवा अिनÂय
Öवłपाला अनुल±ून असतात.
१) þÓयािथªक नय Ìहणजे वÖतूकडे पाहताना ित¸यातील केवळ ňुव अंशच ल±ात घेणे.
þÓयािथªक नयाचे तीन ÿकार आहेत. नैगम नय, संúह नय व Óयवहार नय.
नैगम नयामÅये वÖतूंचे सामाÆय गुण व िवशेष गुण यात भेद केलेला नसतो. उदा. आăवृ±
यात वृ±ांचे सामाÆय गुण तसेच आăवृ±ाचे िवशेष गुण अिभÿेत आहेत.
संúह नयामÅये वÖतू¸या केवळ सामाÆय गुणांचा, समुदाय łपाचा िवचार केला जातो. उदा.
वृ±.
Óयवहार नयामÅये कोणÂयाही वÖतूचे केवळ िवशेष गुण ल±ात घेतले जातात. उदा. गुलाब
२) पयाªयािथªक नय Ìहणजे एखाīा वÖतूकडे पाहताना ित¸यातील केवळ अिÖथर,
बदलणारा पयाªय ल±ात घेणे. पयाªयािथªक नयाचे चार ÿकार आहेत.
ऋजुसूý Ìहणजे कोणÂयाही वÖतू¸या भूतकाळाचा अथवा भिवÕयकाळाचा उÐलेख न करता
ती वÖतू वतªमान काळात कशी आहे याचा िवचार करणे. ऋजुसूýात कोणÂयाही वÖतूचा
ित¸या वतªमानच िÖथतीला अथवा अवÖथेला अनुसłन िवचार केलेला असतो.
शÊद नय ÿÂयेक शÊदाला एक िविशĶ सांकेितक अथª असतो. शÊदनयामÅये Âया शÊदाने
िनद¥िशत केलेÐया वÖतूचे ²ान िमळवले जाते. या ÿकारात Âया शÊदाचा ÓयुÂप°ीने
िमळालेला अथª गृहीत धरलेला नसतो.
समिभłढ नयात िनरिनराÑया समानाथê शÊदां¸या ÓयुÂप°éचे úहण कłन योµय शÊदाचा
उपयोग केला जातो.
एवंभूत नयामÅये एखाīा वÖतू¸या िकंवा Óयĉì¸या Âया Âया पåरिÖथतीला अनुसłन नांव
िदले जाते.
जैन दशªनात एकूण सात नयांचा िनद¥श केला गेला आहे. नैगम नय, संúह नय, Óयवहार नय
व ऋजुसूý नय हे चार न वÖतू अथवा Óयĉì¸या संदभाªत असतात. शÊद नय, समिभłढ
नय व एवंभूत नय हे तीन नय शÊदां¸या संदभाªत असतात. नैगम नयाची ÓयाĮी सवाªत
जाÖत असून एवंभूत नयाची ÓयाĮी सवाªत कमी असते.
Öयादवाद:
जैनां¸या मतानुसार एखादी वÖतू िकंवा ितचे गुणधमª यािवषयी काही िवधान केले तर ते एका
िविशĶ संदभाªतच खरे असते. संदभª जर बदलला तर नेमके Âया¸या िवŁĦ िदसणारे
िवधानही खरे असू शकते. कोणÂयाही वÖतू¸या संबंधाने केलेले िवधान सवª ŀĶीकोनांमधून
सÂय असू शकत नाही. Âया िवधानाची सÂयता िविशĶ पåरिÖथतीत आिण िविशĶ
ŀिĶकोनातूनच पडताळून पािहली जाऊ शकते. या िवचारास Öयादवाद Ìहणतात .
Öवत:चाच ŀिĶकोण खरा आिण दुस-याचा ŀिĶकोण समजÐयामुळेच वैचाåरक मतभेद munotes.in

Page 37

जैन दशªन
37 िनमाªण होतात. यासाठी जैन दशªनात ह°ी आिण सहा आंधÑया लोकांचा ŀĶांत िदला आहे.
कोणÂयाही बाबéचा संदभª बदलून िवधान करÁया¸या सात पĦती आहेत. जैन दशªनात
याला ' सĮ-भंगी नय' असेही Ìहटले आहे.
१) Öयात् अिÖत:
हे सकाराÂमक िवधान आहे. उदाहरणाथª कदािचत् फळा काळा आहे. िविशĶ जागी, िविशĶ
काळात आिण िविशĶ पåरिÖथतीत फळा काÑया रंगाचा आहे.
२) Öयात् नािÖत:
हे नकाराÂमक िवधान आहे. उदाहरणाथª कदािचत् फळा काळा नाही. िविशĶ जागी, िविशĶ
काळात आिण िविशĶ पåरिÖथतीत फळा काÑया रंगाचा नाही.
३) Öयात् अिÖत च नािÖत च:
असे िवधान वÖतू अथवा Óयĉì¸या संदभाªत असणे िकंवा नसणे अशा दोÆही श³यतांचे
ÿकटीकरण करते. उदाहरणाथª फळा काळा असूही शकतो आिण काळा नसूही शकतो.
४) Öयात् अÓयĉम्:
एखाīा िवधानात परÖपर िवरोधी गुणां¸या ŀĶीने िवचार करावयाचा असÐयास व Âयाबाबत
िनिIJतपणे सांगता येत नसÐयास ते 'अÓयĉ' आहे असे Ìहणता येते. उदाहरणाथª फळा
काळा आहे कì िहरवा, कì आणखी काही वेगÑया रंगाचा, असे िनिIJतपणे सांगता येत नाही.
जैनां¸या मतानुसार सवª ÿijांची उ°रे होकाराथê िकंवा नकाराथê नसतात. अशावेळी मौन
बाळगणे ®ेयÖकर ठरते.
५) Öयात् अिÖत च अÓयĉम् च:
एका िविशĶ ŀिĶकोनातून एखाīा वÖतूचे अिÖतÂव कळते परंतु ŀĶी¸या अÖपĶ संकेताने
Âया¸या गुणधमा«चे सुÖपĶ आकलन होत नाही. उदाहरणाथª िभंतीवर फळा आहे हे ल±ात
येते पण Âयाचा रंग नेमका काय आहे याचे ²ान होत नाही. वÖतू िकंवा Óयĉìचे भान होते
तरी नेमके काय/कोण आहे ते ÖपĶ समजत नाही. Ìहणजे वÖतूचे अिÖतÂव कळूनही वÖतू
अÓयĉ असÁयाबाबत हे िवधान आहे.
६) Öयात् नािÖत च अÓयĉम् च:
एका िविशĶ ŀिĶकोनातून एखादी वÖतू नाही असे Ìहणता येते. तसेच ÖपĶ ŀĶी नसÐयामुळे
काहीच िवधान करता येत नाही. उदाहरणाथª फळा काळा नाही आिण तोही अÓयĉ आहे.
७) Öयात् अिÖत च नािÖत च अÓयĉम् च:
हे िवधान सकाराÂमक, नकाराÂमक अशा दोÆही ŀिĶकोण आिण अÖपĶपणाबाबत आहे.
उदाहरणाथª फळा एका ŀĶीने काळा आहे, एका ŀĶीने काळा नाही आिण Âयामुळे अÓयĉही
आहे. munotes.in

Page 38

भारतीय तßव²ान
38 Öयादवाद हा संशयवाद/संदेहवाद नाही. संशयवाद ²ाना¸या श³यतेला नाकारतो.
Öयादवादात कोणÂयाही गोĶीचा सवª बाजूंनी िवचार करणे अिभÿेत आहे. Öयादवाद Ìहणजे
एखाīा वÖतू¸या बाबतीत िविवध िवकÐपांचा, अनेक श³य असलेÐया बाबéचा िवचार
करÁयाची पĦती होय . या िवचारसरणीमुळे Öवमताचा अितरेक टाळÁयाचा ÿयÂन केला
गेला आहे. वÖतूंकडे िवशाल व उदार ŀिĶकोनातून पाहÁयासाठी Öयादवादाची मदत होते.
एखाīा वÖतूसंबंधी अथवा िवषयासंबंधी िवचार करताना, तो िवचार सात वेगवेगÑया
ÿकाराने मांडता येतो. माý Âया ÿकारांमÅये िवसंगती िकंवा परÖपर िवरोध नसतो असे
Öयादवादाचे कथन आहे.
आपले ²ान तपासा.
अनेकांतवाद Ìहणजे काय?
Öयादवादाचा िसĦांत ÖपĶ करा.
नयवाद Ìहणजे काय ते सांगा.
३.६ िýरÂन अÆय भारतीय दशªनाÿमाणे जैन दशªन मो± हे जीवनाचे अंितम साÅय मानते. जैन मतानुसार
जीवा¸या बंधनाचे मु´य कारण पुģल आहे. पुģल कणांचा ÿवाह थांबवणे Ìहणजे संवर होय.
तसेच जुÆया पुģल कणांचा ±य होणे Ìहणजे िनजªरा होय. जैन मतानुसार बंधनाचे कारण राग
लोभ, अहंकार आिण माया आहे. या िवकारांचे कारण अ²ान आहे. िजवा¸या बंधन
मुĉतेसाठी तीन रÂने आवÔयक आहेत. िýरÂने Ìहणजे सÌयक दशªन सÌयक ²ान आिण
सÌयक चåरý होय . "सÌयकदशªन²ानचåरýािणमो± मागª:|"
१) सÌयक् दशªन:
तीथ«करांवर व Âयां¸या उपदेशावर संपूणª ®Ħा असणे Ìहणजे सÌयक् दशªन होय. सÌयक
दशªनाची आठ अंगे आहेत:
१) िन:शंिकत- संशय िकंवा संदेह यापासून मुĉì
२) िनÕकांि±त - ऐिहक सुखोपभोगां¸या इ¸छेपासून मुĉì
३) िनिवªिचिकिÂसत - शरीराबĥलची ÿीती िकंवा अÿीती यापासून मुĉì
४) अमूढŀĶी - चुकì¸या मागाªकडे जाÁया¸या ÿवृ°ी पासून मुĉì
५) उपगूहन - ºयांचा जैन तÂवांवर पूणª िवĵास नाही अशांचे दोष दूर करणे
६) िÖथतीकरण - सÌयक ®Ħेवर ÿाÁयांना िÖथर करणे
७) वाÂसÐय - सदाचरणी Óयĉìबĥल ÿेमळ आदर असणे
८) ÿभावना- जैन तßवांचे महÂव िवशद करणे. munotes.in

Page 39

जैन दशªन
39 सÌयक दशªनात अ²ानापासून व अंध®Ħेपासून दूर असणे अिभÿेत आहे. अंध®Ħेवर
आधाåरत तीन ÿकारचे अ²ान सांिगतले आहेत: लोक मूढ, देव मूढ व पाषंढी मूढ.
अंधिवĵासावर आधाåरत समजूतéपासून मुĉता पावणे ही सÌयक दशªनासाठी योµय िÖथती
होय.
सÌयक दशªनासाठी आठ ÿकार¸या गवा«पासून दूर राहणे आवÔयक आहे: ²ानासंबंधी गवª,
पुजेसंबंधी गवª, कुलासंबंधी गवª, ²ातीसंबंधी गवª, बलासंबंधी गवª, संप°ी भरभराट अथवा
लाभ यासंबंधी गवª, तपासंबंधी गवª आिण शरीरासंबंधी गवª हे आठ ÿकारचे दोषपूणª गवª
आहेत.
२) सÌयक् ²ान:
सÌयक् दशªनानंतर सÌयक ²ान ÿाĮ होÁयासाठी ÿयÂन केले पािहजेत. िदवा आिण Âयाचा
ÿकाश याचे जसे नाते असते तसेच सÌयक् दशªन व सÌयक् ²ान यांचे नाते आहे. सÂय
²ानाचे आकलन झाÐयानंतर Âयातील शंका व संिदµधता दूर झाÐयानंतरच सÌयक् ²ान
होते. सÌयक् ²ान पाच ÿकारचे असते.
१) मती ²ान- इंिþये आिण मन यां¸या सहाÍयाने जीव आिण अजीव याबाबत झालेले
²ान.
२) ®ुत ²ान - धमªúंथां¸या वाचनाने िकंवा ®वणाने ÿाĮ झालेले ²ान.
३) अविध ²ान- दूरचा काल अथवा Öथान याबĥलचे ²ान.
४) मन:पयाªय ²ान - दुसöयांचे िवचार आिण भावना या बĥलचे ²ान.
५) केवल²ान - Öथलकाला¸या पलीकडील असे परम²ान
सÌयक् ²ाना¸या संदभाªत आठ गोĶी महßवा¸या ठरतात.
१) úंथ- शÊदांचा योµय उपयोग
२) अथª - Âया शÊदां¸या अथाªचे पूणª ²ान
३) उभय - शÊद व अथª यांचा संयोग
४) काल - कालसापे± िनयिमतता व औिचÂय
५) िवनय- आदर दशªिवÁयाची वृ°ी
६) सोपधान - आचरणातील औिचÂय
७) बहòमान - उÂसाह
८) अिनहन - ²ान व Âयाची उगमÖथाने न लपिवणे
munotes.in

Page 40

भारतीय तßव²ान
40 ३) सÌयक् चåरý:
वाचा, शरीर आिण मन यासंबंधी Ìहणजे आचरणाūंबंधी िनयम िवशद करणे.
िýरÂनांचा उĥेश जीवाला मो±ाÿत नेÁयाचा असतो. मो± मागाªत संवर आिण िनजªरा या दोन
तßवांचे फार महßव आहे. Ļा दोन तßवांचे पालन होÁयासाठी सÌयक चåरýाचे िनयम
बनिवलेले आहेत. संवर Ìहणजे नवीन कमªदोष िनमाªण होऊ नयेत आिण िनजªरा Ìहणजे
पूवê¸या कमाªचा नाश यासाठी काही िनयम आहेत.
१. `गुĮी:
गुĮी Ìहणजे आÂमसंयमनाने आंतåरक Öवभावाचे िनयमन करणे होय. मनोगुĮीने मानिसक
संयम, वाग् गुĮीने वाणीचे िनयंýण आिण कायगुĮीने Öवत:¸या शाåररीक िøयांचे िनयमन
साÅय केले जाते.
२. `सिमती:
अिहंसे¸या तßवाचे काटेकोर पालन Óहावे Ìहणून पांच सिमती सांिगतÐया आहेत.
ईयाª सिमती Ìहणजे कोणÂयाही िजवाणूची िहंसा होऊ नये यासाठी िनिIJत मागाªने चालणे.
भाषा सिमती Ìहणजे कटू शÊदांनी इतरां¸या भावना न दुखावÁयासाठी भाषेवर िनयंýण
ठेवणे.
एषणा सिमती Ìहणजे िहंसा होणार नाही या ÿकारे उिचत िभ±ा घेणे. आदान िन±ेप सिमती
Ìहणजे वÖतू घेताना आिण ठेवताना सतकª असणे. उÂसगª सिमती Ìहणजे नैसिगªक
िवधéबाबत सतकªता बाळगणे.
३) दशल±ण धमª:
जैन मतानुसार दहा तßवांचे पालन करणे आवÔयक ठरते. ते दहा धमª Ìहणजे सÂय, ±मा,
मादªव, शुिचता, तप, संयम, Âयाग, िवरĉì, āÌहचयª अिकंचÆय.
४) अनुÿे±ा:
जैन मतानुसार जीव आिण अिजव यां¸या Öवłपाचे, Âयातील बारा पैलूंचे वारंवार िचंतन
करण Ìहणजे अनुÿे±ा होय.
५) पåरषह:
मो± मागाªतून न ढळÁयासाठी जे शारीåरक कĶ ±ुधा, थंडी, गमê, तहान, पुÕकळ चालणे,
इÂयािद सहन केले जातात Âयांना पåरषह असे नाव आहे.
६) पाच Ąते:
सÌयक् चåरýाची महßवाची पायरी पाच Ąते अनुसरÁयाची आहे. अिहंसा, सुनृत, अÖतेय,
āĺचयª व अपåरúह ही पाच Ąते होत. munotes.in

Page 41

जैन दशªन
41 ३.७ अनुĄते आिण महाĄते ®ावकांनी ही Ąते अितशय कठोरपणे आचरणात आणायची आहेत Âयाला महाĄते Ìहटले
जाते. महाĄतांचे अनुसरण ®ावकाला संपूणª िवरĉì कडे घेऊन जाते. सामाÆय माणसासाठी
ही Ąते थोडीफार िशिथल ÖवŁपात आचरÁयाची अपे±ा केली जाते Âयांना अनुĄते Ìहटले
जाते. जैनांनी पंच Ąतांना अÂयािधक महßव िदलेले आहे.
अिहंसा:
अिहंसा हे तßव जैन दशªनाचे आधारभूत तßव आहे. जैनां¸या मते गितशील तसेच Öथावर
þÓयांमधेही जीवाचा वास असतो. जैन मतानुसार सवª जीव मूलतः समान आहेत. जे जीवन
आढळते, Âयािवषयी आदरभाव बाळगणे हे ÿÂयेक साधकाचे कतªÓय आहे. चल अथवा
अचल अÔया ÿÂयेक बाबीत जीवन असते. अिहंसा Ìहणजे सवª ÿकार¸या जीवां¸या िहंसेचा
Âयाग. अिहंसा Ìहणजे अितशय सूàम जीवाणू, ÿाणी, वनÖपती तसेच मानव यांना कोणतीही
इजा न करणे. जैन मतानुसार अिहंसा तßवाला अितशय Óयापक अथª आहे. जैनां¸या मते
अिहंसा हे तßव केवळ िनषेधाÂमक नसून सकाराÂमक सुĦा आहे. अिहंसेचे पालन मनाने
Ìहणजे िवचारांनी, वाणीने Ìहणजे शÊदांनी, कमाªने Ìहणजे ÿÂय± कृतीने केले पािहजे.
अिहंसा तßवाचे पालन आपÐया िवचारांमÅये, बोलÁयामÅये तसेच कृतीतून होणे आवÔयक
आहे. िहंसक िवचार, अपशÊद अथवा ÿÂय± कृतीने िहंसा होणार नाही याची द±ता
ÿÂयेकाने ¶यायला हवी.
अिहंसा तßवाचे पालन होÁयासाठी साधकामधे चार भावना िवकिसत होणे अपेि±त आहे.
सवª ÿकार¸या जीवांसाठी मैýी, आपÐयापे±ा अिधक िवकिसत जीवांना पाहóन आनंिदत
होणे (मुिदत), दु:खी-दीनांसाठी कłणा वाटणे व जे ýास देतात Âयां¸यािवषयी उपे±ा या
चार भावनांचा पåरपोष Óहायला हवा.
अिहंसा तßवाचे महाĄत Ìहणून पालन करताना साधकाने कìटकाला सुĦा इजा होऊ नये
याची द±ता ¶यायला हवी . जैन साधू Âयामुळेच मुखपĘी वापरतात आिण छोटी चवरी हाती
बाळगतात.
अिहंसा तßवाचे अनुĄत Ìहणून पालन करताना गृहÖथाने øूरता, कोणा¸याही मृÂयूस
कारणीभूत होणे, आÂमहÂया, ĂूणहÂया, िवÅवंसक कारवाया तसेच कोणालाही. अÖपृÔय
मानणे अशा गोĶéपासून दूर रािहले पािहजे.
सुनृत:
अिहंसा तßवाला अनुसłनच असÂयाचा पåरÂयाग करÁयाचे Ąत सांिगतले आहे. याचा उĥेश
Öवाथाªसाठी िकंवा अÆय कारणांमुळे खोटेपणा कł नये हा आहे. असÂय भाषणाने मनुÕयाला
लघुता ÿाĮ होते.तसेच असे भाषण दुसöया Óयĉì¸या दु:ख देते. ही एक ÿकारची िहंसाच
ठरते. जैनां¸या मते सÂय वचन सुĦा मधुर अथवा िÿय वचन असावे. सुनृत हे Ąत सÂयाचा
अिधक Óयापक अथª िवशद करते. munotes.in

Page 42

भारतीय तßव²ान
42 अनुĄत Ìहणून सुनृताचे पालन करताना खोटे िनणªय न देणे, Óयापार करताना खोटी वजने न
वापरणे, खोटी सा± न देणे, खोटे दावे दाखल न करणे, बनावट कागदपýे न तयार करणे,
एखाīा Óयĉì¸या गोपनीय बाबी Öवाथाªसाठी न उघड करणे, अिभÿेत आहे.
अÖतेय:
अÖतेय हे Ąत चोरीचा िनषेध करते.पर³याचे धन Öवत: न घेणे तसेच ते दुसöया Óयĉìला न
देणे Ìहणजे अचौयª व अद°ादान होय. मानवी जीवनात िनवाªहासाठी धनाची आवÔयकता
भासते. Âयामुळे जैन मतानुसार धनाला बाĻ जीवन मानले जाते. धनाचा अपहार Ìहणजे
एक ÿकारे िहंसाच ठरते.
अÖतेय या अनुĄतात पर³याचे धन न घेणे, चोराला मदत न करणे, चोरी¸या वÖतू खरेदी न
करणे, Óयापारात खोटेपणा न करणे, कायīाने बंदी असलेÐया बाबéचा Óयवहार न करणे,
ÖवसामÃयाªचा गैरवापर न करणे, अपेि±त आहे.
āĺचयª:
मनुÕय वासनां¸या आहारी जाऊन अनैितक कृÂये करÁयास ÿवृ° होतो. āĺचयª पालन
Ìहणजे वासना व इंिþयांवर िनयंýण ठेवणे. जैनां¸या मते āĺचयª Ìहणजे सवª ÿकार¸या
कामनांचा, उपभोगांचा, लालसांचा Âयाग होय. सवª ÿकार¸या सूàम, भौितक तसेच
पारलौिकक वÖतूं¸या मोहाचा Âयाग āĺचयª या ĄतामÅये अपेि±त आहे. āĺचयª या
अनुĄतात सामाÆय मनुÕयाने āĺचयª पालन करणे, अनैसिगªक कृÂय न करणे, अनैितक
संबंध न ठेवणे अपेि±त आहे. āĺचयª पालन शरीराने, भाषणाने तसेच मनाने Óहायला हवे.
अपåरúह:
अपåरúह Ìहणजे सवª ÿकार¸या आसिĉंपासून अिलĮ होणे. मनुÕय सांसाåरक जीवनात
अनेक वÖतूंची आसĉì बाळगून असतो. मनुÕय भौितक िवषयांशी łप, Öपशª, गंध, चव,
शÊद अशा अनुभवातून जोडला जातो. अशा भौितक िवषयांचा पåरÂयाग करणे Ìहणजे
अपåरúह होय. जीवाला मो±ाÿत जाÁयासाठी Ļा िवĵाबĥल िनरासĉ होणे आवÔयक
ठरते. वैिĵक बाबéबĥल अिलĮता िवचारांतून, शÊदांतून तसेच कृतीतून Óहायला हवी.
अपåरúह या अनुĄतात आपÐया गरजांपे±ा अिधक वÖतूंचा संúह न करणे होय. एखाīा
Óयĉìचे अितåरĉ संप°ीचे संचयन दुसöया Óयĉì¸या िगåरबीचे कारण ठł शकते.ही सुĦा
एक ÿकारची िहंसाच ठरते.लाच िकंवा भेटवÖतू न घेणे, िवनाकारण अितåरĉ मोबदला न
घेणे, िवनाकारण उपचार सुł न ठेवणे, हòंडा न घेणे Ìहणजे अपåरúह होय.
आपले ²ान तपासा
जैनां¸या मतानुसार मो±मागª काय आहे?
सÌयक् ²ान Ìहणजे काय?
सÌयक् दशªन Ìहणजे काय? munotes.in

Page 43

जैन दशªन
43 सÌयक् चåरý Ìहणजे काय?
अनुĄते आिण महाĄते कोणते आहेत?
३.८ सारांश जैन दशªन वेदÿामाÁय नाकारणारे नािÖतक दशªन आहे. जैन तßव²ान अिहंसेचा पुरÖकार
करते. जैनां¸या मतानुसार या िवĵात अगिणत वÖतू असून ÿÂयेक वÖतूला अनंत गुण
असतात. जैन दशªन वाÖतववादी सापे±तावादी व अनेकवादी आहे. Âयां¸या मते अनुभवास
येणाöया सवª ÿकार¸या वÖतूंचे जीव आिण अजीव असे दोन þÓयांमÅये वगêकरण करता
येते. जीवाचे मूळ शुĦ Öवłप अनंत ²ान, अनंत दशªन, अनंत वीयª आिण अनंत सुखी आहे.
अजीव या þÓयाचे पुģल धमª, अधमª, आकाश आिण काल असे पाच ÿकार आहेत.
यािशवाय जैन दशªनात सात तßवे सांिगतली आहेत. पुÁय, पाप, आąव, संवर, िनजªरा, बंध
आिण मो± ही सात तßवे जैन दशªनात िÖवकारली आहेत. अिहंसा Ļा मूलभूत ÿेरणेतून
बोिĦक पातळीवर अनेकांतवादाचा उगम होतो. ²ाना¸या Öवłपा¸या अपे±ेने नयवाद
आिण िवधानां¸या अपे±ेने Öयादवाद अशी अनेकांतवादाचीच łपे आहेत. जैन मतानुसार
मो±ाÿत जाÁयासाठी सÌयक् दशªन, सÌयक् ²ान आिण सÌयक् चåरý असा मागª सांिगतला
आहे. सÌयक् चåरýानुसार सवा«ना पांच Ąतांचे, अिहंसा, सुनृत, अÖतेय, āĺचयª व अपåरúह
यांचे पालन करणे आवÔयक ठरते. ®ावकांसाठी Ļा Ąतांचे पालन कठोरपणे करणे अपेि±त
आहे. Âयां¸या साठी ही महाĄते ठरतात. सामाÆय माणसांसाठी ही पाच Ąते थोडी सौÌय
Öवłपात आचरणे अिभÿेत आहे. सामाÆय लोकांसाठी हीच Ąते अनुĄते ठरतात.
३.९ िवīापीठीय दीघō°री ÿij १. जैन दशªनात वाÖतवाचे वगêकरण कÔया ÿकारे केले आहे?
२. जैन मतानुसार जीवाचे Öवłप ÖपĶ करा.
३. जैन तßव²ानातील अजीवाचे ÿकार सांगा.
४. जैन मतानुसार सात तßवे िवशद करा.
५. जैनां¸या मतानुसार मो±मागª काय आहे?
६. अनुĄते आिण महाĄते िवशद करा.
*****
munotes.in

Page 44

44 ४
बौĦ तßव²ान
घटक रचना
४.० उिदĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ चार आयªसÂय
४.३ आयª अĶांग मागª
४.४ अनाÂमवाद
४.५ ±िणकवाद
४.६ सारांश
४.७ िवīापीठीय दीघō°री ÿij
४.० उिदĶे १. बुĦांचे जीवन समजून घेणे
२. बुĦ तßव²ान समजून घेणे
३. बौĦां¸या िनतीशाý चा अËयास करणे
४. चार आयªसÂय आिण आयª अÖटांगमागाªचा अËयास करणे
५. ±िणकवाद अनाÂमवाद या संकÐपना समजणे
४.१ ÿÖतावना भारतीय तßव²ाना मÅये बौĦ तßव²ान हे एक महÂवाचे तßव²ान आहे. गौतम बुĦांचे
तßव²ान मानव केÆþी असून मानवाचे दुःख नĶ करणे हा या तßव²ाना चा उĥेश आहे.
बौĦ तßव²ानाला नािÖतकवादी तßव²ान आहे . कारण वेदांचे ÿमाण हे तßव²ान अमाÆय
करते. गौतम बुĦ स°ाशातारीय संकÐपना ची चचाª न करता मानवा¸या दुःखा चे िनरसन
करÁयावर भर देतात. मानवा¸या दुःखा चे कारण शोधून ते कारण नĶ करणे हे बौĦ
तßव²ाना उिदĶे आहे . गौतम बुĦाने चार आयª सÂय आिण अÖटांगमागाªचा उपदेश िदला .
जो Óयĉì या मागाªचा अवलंब करेल Âयाला या दुःख तून मुĉì िमळते आिण िनवाªण ÿाĮ
होऊ शकते, िनवाªण िह एक अशी मनाची िÖथती आहे ºया मÅये दुःखा चा अभाव , आनंद
आिण शांतता यांचा अनुभव येतो. बुĦांनी सांिगतलेÐया तßव²ाना चे पालन कłन
माणवाला आपले दुःख कायमचे नĶ करता येऊ शकते असे आशावादी तßव²ान बुĦांनी
मांडले.
munotes.in

Page 45

बौĦ तßव²ान
45 ४.२ बुĦांचे जीवन गौतम बुĦ (५६३ - ४८३ ) एक महान तßववे°ा, समाजसुधारक आिण बौĦ धमाªचे
संÖथापक होते. ई. पू. ५६३ मÅये लुंिबनी येथे जÆमला. गौतम बुĦाचे जÆमनाव िसĦाथª
होते. राजा शुĦोदन वडील आिण राणी महामाया आई होती. Âयां¸या जÆमा¸या सातÓया
िदवशी Âयां¸या आईचे िनधन झाले. आई गमावÐयानंतर िसĦाथªची मावशी महाÿजापती
गौतमीने Âयांना लहानपणी वाढवले. राजकुमार िसĦाथª गौतमास आवÔयक असे सवª िश±ण
देÁयात आले. यशोधरा या सुंदर राजकुमारीशी िसĦाथª गौतमाचा िववाह झाला व पुढे Âयांना
राहòल नावाचा एक पुý ÿाĮ झाला
िसĦाथªने वया¸या २९ Óया वषê जीवना¸या सÂया¸या शोधात úह Âयाग केला. Âयानी सुखी
आिण समृĦी जीवन सोडले. गृहÂयागानंतर िसĦाथª गौतमाने ²ानÿाĮीसाठी खूप िचंतन
केले, कठोर तपÖया केली. ६ वषा«¸या कठोर तपIJय¥ नंतर, आता¸या िबहार राºयातील
गया येथे िनरंजना नदी¸या काठी िपंपळा¸या वृ±ाखाली ÅयानÖथ बसले असता वैशाखी
पौिणªमे¸या िदवशी Âयांना िदÓय ²ानÿाĮी झाली. या ‘िदÓय ²ाना’ला ‘संबोधी’, ‘बुĦÂव’
िकंवा ‘िनवाªण’ असेही Ìहणतात. ²ानÿाĮीनंतर िसĦाथª गौतमाला सवªजण ‘बुĦ’ असे Ìहणू
लागले. बुĦ ही Óयĉì नÓहे ती ²ानाची अवÖथा आहे. ‘बुĦ’ Ìहणजे अितशय ²ानी मनुÕय.
बुĦांना ºया िपंपळा¸या वृ±ाखाली ‘बुĦÂव’ ÿाĮ झाले Âया वृ±ाला ‘बोधी वृ±’ िह असे
Ìहणतात. वया¸या ८० Óया वषê तथागत बुĦांचे महापåरिनवाªण झाले.
बौĦ तßव²ान हे अगदी साधे, समजÁयास सोपा , नैितक तßवांवर आधाåरत आिण
मानवता, कłणा व समानता Ļांचा पुरÖकार करणारे तßव²ान आहे. गौतम बुĦांनी
तÂकालीन łढी -परंपरांचे, अंधिवĵासाचे, खंडन कłन एका सहज सोÈया मानवधमाªची
Öथापना केली. ते Ìहणतात, आपÐया जीवनात संयम, सÂय आिण अिहंसेचे पालन कłन
पिवý आिण साधे जीवन Óयतीत करावयास हवे. Âयांनी कमª, भाव, आिण ²ानासमवेत
‘सÌयक’ साधनेवर भर िदला कारण कुठलीही ‘अितशयोĉì’ शांतता देऊ शकत नाही.
गौतम बुĦानी मÅयम मागª सांिगतला , अितशय सुख समृĦी चे आिण अितशय ³लेशदायक
अÔया दोÆही टोकांचा Âयांनी िवरोध केला आिण मÅयम मागª सािनताला.
बुĦानी ÿाĮ झालेÐया ²ानाचा सवª मानवां¸या कÐयाणासाठी ÿसार करÁयाचा िनणªय
घेतला. इतरांना दुःखापासून मुĉ करणे हे Âयांचे उĥीĶ होते. वाराणसी जवळील सारनाथ
येथे ²ानÿाĮी झाÐयानंतर बुĦाची पिहली िशकवण "चार आयª सÂय" या िवषयावर झाली.
चार आयª सÂय हे बौĦ धमाªचे मु´य िशकवण आहे; या चार आयª सÂया¸या आधारे दुःखाचा
नाश करणारे तßव²ान गौतम बुĦांनी सांिगतले. बुĦाचा ŀिĶकोण अितशय Óयावहाåरक
होता. कोणते िह कमªकांड नसांगता Âयांनी दुख नĶ करÁयाचा वैचाåरक मागª सांिगतला.
४.२ चार आयª सÂय चार आयª सÂये Ìहणजे असे मूलभूत घटक आहेत, जे आपÐया समÖयांपासून मुĉì िमळवून
देणाöया मागाªची łपरेषा ÖपĶ करतात. ही बुĦाची पिहली िशकवण आहे, जी संपूणª बौĦ
िशकवणी¸या आधार आहे.. चार आयª सÂयां¸या अËयासाने आपÐया दैनंिदन समÖयांचा munotes.in

Page 46

भारतीय तßव²ान
46 सामना करÁयासाठी मदत होते. थोड³यात, आपÐयाला खरे दुःख ओळखायला हवे,
दुःखा¸या मूळ कारणांपासून मुĉì िमळवायला हवी, दुःखापासून खöया अथाªने मुĉì
िमळवायला हवी आिण िच°शांतीचा खरा मागª ओळखायला हवा.
बुÅद धÌम समजून घेÁयासाठी ही चार आयªसÂय समजून घेणे अÂयंत आवÔयक आहे.
िýिपटकात चार आयªसÂयांचा उÐलेख अनेक िठकाणी आलेला आहे. ही चार आयªसÂय
गौतम बुÅदा¸या धÌमाचा पाया आहे असे Ìहटले जाते. गौतम बुÅदाने ÿथमत: पांच
परीĄाजकांना सारनाथ येथे या चार आयªसÂयांचा उपदेश केला.
बौĦ तßव²ान हे एक नािÖतकवादी तßव²ान महणून ओळखले जाते, कारण बुĦांनी
वेदांना ÿामाÁय मानले नाही. कमाªमुळेच जीवनात सुख व दुःख येते. Âयामुळे सवª कमाªतून
मुĉ होणे Ìहणजेच िनवाªण ÿाĮ होणे अशी बौĦ तßव²ाना ची िशकवण आहे. कमाªतून मुĉ
होÁयासाठी आिण ²ान ÿाĮ करÁयासाठी चार आयª सÂय समजून घेणे गरजेचे आहे.
Âयासाठी अĶांग मागाªचा अËयास केला पािहजे . अĶांग मागाªचे तंतोतंत पालन केÐयाने
िनवाªण ÿाĮ होऊ शकते
४.२.१ पिहले आयª सÂयः जग हे दु:खमय आहे:
पिहले आयªसÂय जीवन दु:खमय आहे. या जगांत दु:ख आहे हे मनुÕयाने ÿथमत: जाणले
पािहजे. जÆम, बालपण, वधाªपकाळ, आजार , मृÂयू हे सवª दुकःमय आहे. जे आहे ते नाश
होईल याचे दुख, तर जे नाही ते न िमळवÁयाचे चे दुख, िवरहाचे दु:ख .मनुÕय पूणª
आयुÕयभर दु:खी असतो . Ìहणून बुĦ मानतात हे जग दु:खमय आहे. जÆमापासून
मृÂयुपय«त आनंदाचे अनेक ±ण येतात, पण ते दीघªकाळ िटकत नाहीत कारण जग हे
±णभंगुर आहे. ±िणक सुख- आपण कोणÂयाही गोĶीचा आनंद घेत असलो तरी तो कधीच
शाĵत िकंवा समाधान देणारा नसतो. आिण तो अÐपाविधतच दुःखात पåरवितªत होतो.
ºयाला आपण साधारणपणे सुख समजतो, तेही अनेक दुःखां¸या मािलकेशी जोडले गेलेले
असते.
ºयाला दु:ख नाही िकवा मािहत नाही असा एकही Óयĉì जगात सापडणार नाही. जÆम
दु:खकारक आहे. मूल जÆमताच दु:ख बरोबर घेऊन येते. Óयाधी, आजारपण दु:खकारक
आहे. Ìहातारपण दु:खकारक आहे. मरण दु:खकारक आहे.आयुÕयामÅये अनेक शोकाचे
ÿसंग येतात, तेिह दु:खकारक आहे. अिÿय पदाथाªशी िकंवा ÿाÁयांशी संबंध आला Ìहणजे
तेिह दु:खकारक आहे.
४.२.२ दुसरे आयª सÂयः दुःखाला कारण आहे .
या जगा मÅये जे काही आहे Âया सवाªना कारण आहे . कारणा िशवाय या जगात काही होऊ
शकत नाही. Âयाच ÿमाणे या जगात जे दु:ख आहे Âयालाही कारण आहे, ते कारण तृÕणा
िकवा इ¸छा हे आहे. दुःखा साठी केवळ एकच कारण नसते तर अनेक असतात. तृÕणा हे
दुःखाचे मूळ आहे,. बुĦांनी दु:ख साठी १२ कारणे (Ĭादश िनदान)सांिगतले आहे Ĭादश
Ìहणजे १२ करणे . munotes.in

Page 47

बौĦ तßव²ान
47 आपले दुःख आिण ±िणक आनंद अकारण िनमाªण होत नाहीत, तर अनेक ÿकारची कारणे
आिण पåरिÖथतीतून िनमाªण झालेले असतात. आपÐया भोवताल¸या समाजासारखे बाĻ
घटक समÖया िनमाªण करणारी पåरिÖथती िनमाªण करतात; पण बुĦ आपÐयाला दुःखाचे
मूळ Öवतः¸या मनात शोधायला सांगतात.
परंतु दु:ख हे िविधिलिखत नसते िकंवा ते देवाचे देणेही नसते तर ते कारणामूळे िनमाªण होते.
ºया कारणामुळे दु:ख िनमाªण झाले ती कारणेच नसतील तर ते दु:ख होणार नाही. असे
सांगणारे गौतम बुÅद पिहले मागªदाते होते. Âयांनी कायªकारण िनयम िकंवा ÿितÂयसमुÂपाद
हया िसÅदांताचा शोध लावला. पुÆहा पुÆहा उÂपÆन होणारी, लोभ आिण िवकाराने यु³ त
असलेली, अनेक िवषयात रममाण होणारी तृÕणा हे Âया दु:खा¸या मागचे कारण असते.
लोभाने िकवा Ĭेषाने माणसाला एखाīा गोĶीचा हÓयास वाटू लागतो, Âया गोĶीसाठी तो
तडफडतो, तेÓहा Âया लोभमूलक िकवा Ĭेषमूलक हÓयासाला तृÕणा असे Ìहणतात.
माणसातील लोभ , Ĭेष आिण मोह या िवकारांनी तृÕणा िनमाªण होते. तृÕणा आहे Ìहणून दु:ख
आहे. तृÕणा नसेल तर दु:खही राहणार नाही.
आपÐया Öवतः¸या तणाव िनमाªण करणाöया भावना, ितरÖकार, असुया आिण लोभ या मुले
आपण अनेक कमª करतो आिण दु:ख िनिमªती होते.
बुĦा¸या मते आपली वाÖतवाकडे पाहÁयाची पĦत. यात आपÐया Öवभावासोबतच
Öवतः¸या, इतरां¸या आिण जगा¸या अिÖतÂवाबĥल¸या तीĄ िमÃया धारणांमुळे होणाöया
दीघªकालीन पåरणामांबाबतचे आपले अ²ान आिण गŌधळ यांचाही समावेश आहे.
ÿÂयेकातील परÖपरसंबंध न पाहताच, आपण समजतो कì ÿÂयेकाचे अिÖतÂव Öवतंý आहे.
ÿितÂयसमुÂपाद हा बारा कड् याचा िसÅदांत आहे. या िसÅदांतानुसार अिवīेमुळे संÖकार
उÂपÆन होतात , संÖकारामुळे िव²ान, िव²ानामुळे नामŁप (मन आिण शरीर), नामŁपामुळे
षडायतन (सहा ईþीये), षडायतनामुळे Öपशª, Öपशाªमुळे वेदना, वेदनेमुळे तृÕणा, तृÕणेमुळे
उपादान (िचकटून राहणे), उपादानामुळे भव (होणे), भवमुळे जाती (जÆम), जातीमुळे जरा
(वाधª³य), मरण, शोक उÂपÆन होतात. अशा तö हेने अिवīेपासून ते जरा, मरण पय«त
दु:खाचा उगम होणाö या बारा कड्यांना अनुलोम ÿितÂयसमुÂपाद असे Ìहणतात. दु:खाचा
उगम कसा होतो हे अनुलोम ÿितÂयसमुÂपादमÅये सांिगतले आहे.
तसेच अिवīेचा िनरोध केला असता संÖकाराचा िनरोध होतो. संÖकारा¸या िनरोधाने
िव²ानाचा िनरोध होतो. िव²ाना¸या िनरोधाने नामŁपाचा िनरोध होतो. नामŁपा¸या
िनरोधाने Öपशाªचा िनरोध होतो. Öपशाª¸या िनरोधाने वेदनेचा िनरोध होतो. वेदने¸या
िनरोधाने तृÕणेचा िनरोध होतो. तृÕणे¸या िनरोधाने उपादानाचा िनरोध होतो. उपादाना¸या
िनरोधाने भवाचा िनरोध होतो. भवा¸या िनरोधाने जातीचा िनरोध होतो. जाती¸या िनरोधाने
जरा, मरण, शोक याचा िनरोध होतो. याÿमाणे दु:खाचा िनरोध होतो. अशा तö हेने
अिवīेपासून ते जरा, मरण पय«त दु:खाचा िनरोध करणाö या बारा कड्यांना ÿितलोम
ÿितÂयसमुÂपाद असे Ìहणतात. दु:खाचा िनरोध कसा होतो हे ÿितलोम
ÿितÂयसमुÂपादमÅये सांिगतले आहे. munotes.in

Page 48

भारतीय तßव²ान
48 दु:खाचे उगम कसे होते व Âयाचा िनरोध कसा होतो याची कारणिममांसा
ÿितÂयसमुÂपादा¸या िसÅदांतानुसार गौतम बुÅदाने याÿमाणे समजावून सांिगतला आहे.
ÿितÂयसमुÂपादाचा िसÅदांत सांगतांना अिवīेपासून सुŁवात केली आहे. परंतु अिवīा हे
दु:ख िनिमªतीचे मूळ कारण आहे असे Ìहणता येणार नाही. जगातील ÿÂयेक गोĶीचा उगम
दुसö या कोणÂया तरी समुÂपादा¸या गोĶी¸या अिÖतÂवावर अवलंबून आहे.
ÿितÂयसमुÂपादा¸या िसÅदांतानुसार जगात कोणतेच मूळ कारण असु शकत नाही, अिवīा
Ìहणजे जग जसे तसे न पाहणे, Ìहणजेच दु:ख आयªसÂयािवषयी संपुणª ²ान नसणे. ºयाला
आयªसÂयािवषयी संपुणª ²ान आहे. Âया¸याकडून संÖकार उÂपÆन होणार नाही, Âया¸यात
तृÕणा उÂपÆन होणार नाही. Ìहणजेच तो दु:खातून मुĉ होईल.
सवª भारतीय धमाªÿमाणे बौĦांचाही कमाªवर व पुनजªÆमावर िवĵास आहे. तेÓहा हे
जÆममरणाचे रहाटगाडगे कसे चालते, Ļाचे ÖपĶीकरण करणारा ÿतीÂय-समुÂपादही Âयाला
समजला. ÿतीÂय -समुÂपाद Ìहणजे एखादी गोĶ उÂपÆन होते ती Öवयंभू नसून काही तरी
पूवªगामी कारण परंपरेवर अवलंबून आहे. तेÓहा जÆममृÂयू कसे होतात, Ļाचे ÖपĶीकरण
करणारी कायªकारणपरंपरा आहे. एका जÆमाचा मागील व पुढील जÆमांशी कायªकारणपरंपरेने
कसा संबंध पोहोचतो, हे ÿतीÂय-समुÂपादात सांिगतले आहे.
४.२.३ ितसरे आयª सÂय : दुःखिनरोध आयª सÂय:
बुĦानी जरी पिहÐया आयªसÂया मÅये हे जग दु:खमय आहे असे सांिगतले असले तरी
ितसöया आयª आयªसÂया मÅये Âयानी सांिगतले िक या दुःखाचा नाशही करता येऊ
शकतो. या कारणाÖतव बुĦांचे तßव²ान आशावादी होते. बुĦानी सांिगतले कì या जगात
जे काही िनमाªण होते Âयाला कारण आहे दुःखाला िह कारण आहे आिण ते कारण नĶ केले
तर दुःखाचा िह नाश होईल. हे दुःख सहन करत राहÁयाची गरज नाही , कारण आपण
दुःखा¸या कारणाचे समूळ उ¸चाटन कł शकतो. तेÓहा Âयाचा पåरणामही उÂपÆन होणार
नाही. एकदा आपला वाÖतवाबाबतचा Ăम िमटला कì , समÖया पुÆहा िनमाªणच होणार नाही.
Âयांनी फĉ एक-दोन समÖयांिवषयी सांिगतलेले नाही- तर कोणतीच नवी समÖया िनमाªण
होऊ नये, यासंबंधी सांिगतले आहे.
ºया ºया गोĶीला एखादे कारण आहे ती ती गोĶ, कारण नाहीसे केले Ìहणजे, िनरोध पावते,
नĶ होते. हे अबािधत तßव आहे. Ìहणून Âया दुःखाचा िनरोधही होऊ शकतो, हे ितसरे
आयª-सÂय Âयाला समजले. िनरोध होऊ शकतो तर तो ÿाĮ कłन घेÁयाचा मागªही
असलाच पािहजे, हे चौथे आयª-सÂयही Âयाला कळून आले. Ļालाच आयª अĶांिगक मागª
Ìहणतात.
बुĦाने ‘यथाथª िनरोध िकंवा िनमुªलना’ची िशकवण िदली. Âयामुळे हे समजून घेणे आिण
असा िवĵास बाळगणे आवÔयक आहे कì तुम¸या Ăमापासून आिण Âया¸या
पुनरावृ°ीपासून मुĉì िमळवणे श³य आहे.
तुÌहाला Ăमापासून मुĉì िमळवÁयाची िचंताच नसेल तर तुÌही ÿयÂनही न करता
पåरिÖथतीचा Öवीकार कराल आिण Âया पåरिÖथतीत श³य असेल तसे वागाल. अनेक
िचिकÂसा पĦतéचे हेच अंितम Åयेय असते. munotes.in

Page 49

बौĦ तßव²ान
49 दु:खिनरोध हे ितसरे आयªसÂय होय. दु:खिनरोध Ìहणजेच िनवाªण. िनवाªण Ìहणजेच
तृÕणेपासून मु³ ती, तृÕणेचा नाश करणे. तृÕणेचा ±य करणे. ºयाला िनवाªण ÿाÈ त झाले तो
तृÕणेपासून मु³ त होतो. Ìहणजेच Âयाला कोणÂयाही ÿकारचा लोभ, Ĭेष, मोह राहत नाही.
तृÕणेमुळे लोभ िनमाªण होते. एखादी गोĶ Âयाला आवडायला लागली कì, तो Âयावर
आस³ त होतो. ितचा लोभ ध रतो. पण ितच गोĶ Âयाला िमळाली नाही कì , Âयाचा Ĭेष
करतो. ÿÂयेक गोĶ हे अिनÂय असते, असे गौतम बुÅदांनी सांिगतले आहे. Âया गोĶीचे
अिनÂय असलेले खरे ÖवŁप न कळÐयामुळे Âयाला मोह िकवा Ăांती होते. अशा तö हेने तो
लोभ, Ĭेष, मोहाला बळी पडून दु;ख ओढवून घेतो.
दु:ख िनरोधगािमनी ÿितपदा हे चवथे आयªसÂय होय. दु:ख िनरोधगािमनी ÿितपदा ही गौतम
बुÅदाची फार महÂवाची िशकवण आहे. दु:ख िनरोधगािमनी ÿितपदा Ìहणजे दु:खाचा िनरोध
करणाö या िदशेने घेऊन जाणारा मागª. या मागाªनेच दु:खाचा िनरोध होऊ शकतो.
जेÓहा Âया पांच परीĄाजकांनी गौतम बुÅदांना िवचारले कì, “दु:खाचे अिÖतÂव माÆय करणे
आिण ते नĶ करÁयाचा मागª दाखिवणे हा जर धÌमाचा पाया असेल तर आपला धÌम दु:ख
कसे नािहसे करतो ते सांगा” . तेÓहा गौतम बुÅद Ìहणाले कì, “मा»या धÌमानूसार जर
ÿÂयेकांनी पािवÞयाचा, सदाचरणाचा व िशलमागाªचा अवलंब केला तर दु:खाचा िनरोध
होईल.”
४.२.४ चौथे आयª सÂय : दुःख िनरोध आयª सÂय
गौतम बुĦांनी दुःख नĶ करÁयासाठी अĶांग मागª सांिगतला मानवजाती¸या कÐयाणासाठी
हा मागª अितशय महÂव असा आहे. हा अĶांगीकमागª आठ अंगानीयुĉ आहे. Âयाचे पालन
योµय øमाने आिण सातÂयाने केले तर दुःखाचा नाश होऊ शकतो. गौतम बुĦांनी या जगात
दुःख आहे केवळ हेच सांिगतले नाही तर दु:ख नĶ करÁयाचा मागª िह सांिगतला. Âयालाच
अĶांग मागª िकंवा मÅयम ÿितपदा असे Ìहणतात.
४.३ अĶांग मागª अĶांग मागª खालील ÿमाणे सांिगतले आहे..
१. सÌयक ŀĶी: सÌयक ŀĶी- दुःखाचे ²ान, दुःखोदयाचे ²ान आिण दुःखिनरोधाचे ²ान
याकडे हा मागª घेऊन डातो. दुःखाकडे सÌयक नजरेने पाहÁयाची ही ŀĶी आहे.
२. सÌयक संकÐप : Ìहणजे योµय िनधाªर करणे िनÕकाम तथा अनासĉì संकÐप, अिहंसा
संबंधी संकÐप िकंवा अþोहािवषयी¸या संकÐपाला सÌयक संकÐप Ìहणतात.
३. सÌयक वाचा : कŁणायुĉ व सÂयपूणª वाचा (बोल) ठेवÁयाचा ÿयÂ न करणे. खोटे
बोलणे सोडणे, चुगली न करणे, कठोर न बोलणे, वायफळ गÈपा सोडणे Ìहणजे सÌयक
वचन पाळणे.
४. सÌयक कमा«त : उ°म कमª Ìहणजे योµय कृÂये करणे.ÿाणी िहंसेपासून दूर रहाणे.
चोरी न करणे. िदÐयािशवाय न घेणे, कामोपभोगापासून िवरĉ होणे हे सÌयक कमा«त
येते munotes.in

Page 50

भारतीय तßव²ान
50 ५. सÌयक अजीिवका: जीवन जगताना िमÃया असलेÐया गोĶी सोडून देत जीवनभर
िटकणाö या चांगÐया गोĶी तेवढ्या करणे Ìहणजे सÌयक आजीव. जीवन जगताना
िमÃया असलेÐया गोĶी सोडून देत जीवनभर िटकणाö या चांगÐया गोĶी तेवढ्या करणे
Ìहणजे सÌयक आजीव.
६. सÌयक Óयायाम: योµय ÿयÂन करणे, आपले धाय ÿाĮ करÁया साठी योµय ते ÿयÂन
करणे. पाप उÂपÆन न होऊ देÁयाचा िनIJय करणे. कĶ करणे, मनावर िनयंýण
िमळिवणे. सÂयकमª करणे हे सÌयक Óयायामात येते.
७. सÌयक Öमृती: तािßवक गोĶéचे Öमरण कłन िच°ास (मनाला) जागृत ठेवणे. वाधª³य,
मृÂयू या दैिहक अनुभवािवषयी सÌयक ŀĶी बाळगणे. राग, लोभादी अवगुणांना सोडून
देणे. थोड³यात Öमृतीत दडून बसलेÐया िवकारांना बाहेर काढणे.
८. सÌयक समाधी : सÌयक समाधीचा रÖता चार पायö या तून जातो. पिहÐया पायरीला
Åयान करताना उगाचच येणारे िवचार आिण िवतकª यांचा लोप होतो. दुसö या पायरीवर
ÿती, सुख व एकाúहता या तीन वृ°ी रहातात. ितसö यामÅये ÿीतीही िनघून जाते.
फĉ सुख व एकाúता रहाते. चौÃया Åयानात सुखही जाते फĉ उपे±ा व एकाúता
रहाते.
कोणÂयाही वाईट िवकारांचा Öपशª होऊ न देता दुĶ ÿवृ°éपासून मन अलग ठेवून िच°
ÿसÆन आिण शांत ठेवणे. दु:ख, दु:खकारण, दु:ख िनरोधा व दु:ख िनरोधाचा मागª ही बुĦांनी
सांिगतलेली चार आयªसÂये आहेत. Âयातून बाहेर पडÁयासाठी हा अĶांिगक मागª उपयोगी
पडतो.
४.४ अनाÂमवाद अनाÂम ही एक बौĦ संकÐपना आहे जी ÖपĶ करते कì कायमÖवłपी आÂमा िकंवा
आÂमतÂव अिÖतÂवात नाही. 'अनाÂम' हा शÊद पाली भाषेतून आला आहे आिण Âयाचे
भाषांतर िकंवा "पदाथाªिशवाय" असे केले जाते. गौतम बुĦ Öवतः आÂमा मानत नाही. Âयना
आÂमा अमाÆय होता. हे Âयाचे तÂव सवª बौĦ पंथांनी माÆय केले आहे. बुĦ आÂमा नावाचे
िनÂय शाĵत अिवकारी, अपåरवतªनीय, अिवनाशी þÓय आहे हे Öवीकारत नाही, िवĵातील
ÿÂयेक गोĶ वÖतू घटना या ±णी आिण ÿÂयेक ±णी बदलणारी असÐयाने आÂमतßव
Öवीकारणे हे चुकìचे आहे असे बुĦ Ìहणतात.
या िसĦांतानुसार, Óयĉì ÿÂय±ात पाच Öकंदासचा संúह आहे. १.łप ÖकÆद २. वेदना
Öकंद ३. सं²ा Öकंद ४. संÖकार Öकंद ५. िव²ान Öकंद
जेÓहा सवª Öकंद एकý येतात, तेÓहा Öव िकंवा "मी" ची संवेदना िनमाªण होते. या Öकंदा
Óयितåरĉ Öवतंý असा आÂमा नाही. मानवांमÅये शाĵत आÂमा नाही. या ÖकंदांमÅये
आÂÌयाचा समावेश नसतो. सवª गोĶी बदलत आहेत Ìहणून कायमÖवłपी आÂमा नाही.
Âयांना कायमचे Ìहणून आसĉì केÐयाने दु:ख आिण दुःख होते.बुĦा¸या मते आÂमा नाही
कारण काहीही कायमÖवłपी नसते आिण सवª काही बदलते. Âयात सतत मानिसक munotes.in

Page 51

बौĦ तßव²ान
51 ÿिøया बदलÁयाची िनरंतरता असते. Öव हे शरीर आिण चार ÿकार¸या मानिसक ÿिøया ,
आकलन, भावना, Öवभाव आिण आÂमभान यांचा एकिýत भाग आहे.
गौतम बुĦांनी स°ाशाÂýीय िवषयावर बोलÁयाचे टाळले. Âयां¸या मते मानवी दु³खाचा नाश
होणे गरजेचे आहे अÖय Öतशाýीय संकÐपना वरती चचाª करÁयात खूप वेळ वाया जाता
आिण Âया चार¸या मधून काहीÆसाÅया होत नाही,ब Âया मुले मानवाने आपÐया दुखावर
ल± क¤िþत कłन सवª ÿथम दुःखाचा नाश केला पािहजे. Âयांनी या िवषयावर मौन बाळगले.
आÂमा या संकÐपनेत इतर धमाªत महÂवाचे
गौतम बुĦाने भवचøाची संकÐपना मांडली. मृÂयु¸या शेवट¸या ±णी एक खोलवर ठसा
उमटिवलेला संÖकार (वासना/इ¸छा) डोके वर काढतो, ते ÖकंधाƸया समु¸चयाला नÓया
łपÖकंधाशी (शरीराशी) जोडतो.Âयामुळे नवा जÆम िमळतो आिण आपÐयाला जीवनाचे
सातÂय जाणवते.
जेÓहा हा संÖकारसंचय नĶ होतो आिण नवा संÖकार बनत नाही तेÓहा माणूस मुĉ होतो
(बौĦ शÊदावलीÿमाणे 'िनवाªणाला' पोचतो). मग मृÂयु¸या वेळी कोठलाही संÖकार आपले
शीर उभारीत नाही. मग नवा जÆम िमळत नाही. यावेळी काहीच उरत नाही. आÂमासŀश
काहीही उरत नाही. Ìहणूनच बुĦदशªन शूÆयवाद सांगणारे Ìहणून ओळखले जाते. अÆय
बहòसं´य (काही अपवाद वगळता) भारतीय दशªनांत मुĉìनंतर आÂमा परमाÂÌयात िवलीन
होतो असे Ìहटले आहे. या ŀĶीने बौĦ दशªन वेगळे आहे. ते अनाÂमवादी आहे.
बौĦ तßव²ाना नुसार आÂमा ही संकÐपना ही एक काÐपिनक, धारणा आहे ºयाला
कोणतेही संबंिधत वाÖतव नाही. िजथे सवª "मी", "माझे", Öवाथê इ¸छा, लालसा, आसĉì
इÂयादी येतात आिण दुखाची सुŁवात होते. बौĦ धमाªनुसार हा आÂमन, "मी", आÂमा
िकंवा, आÂम हा केवळ खोटा िवĵास आिण माणसाचा मानिसक अंदाज आहे. Ìहणूनच,
बुĦा¸या आÂÌयािशवाय ¸या िसĦांताचा अथª असा आहे कì जग अभरीव आिण आÂमरिहत
आहे.
मनाची ÅयानपĦती अिÖतÂवाचे हे बदलते सार जाणून घेÁयासाठी आिण ते माÆय
करÁयासाठी एक साधन Ìहणून मदत कł शकते, ºयायोगे दुःख संपवणे आहे. बौĦ धमाªत
Åयान हे िनवाªणा¸या (²ानाहªता) मागाªवरचे एक पाऊल आहे, जे अनाÂम समजून घेत आहे.
अनाÂम हे बौĦ धमाªतील तीन महßवा¸या तßवांपैकì एक आहे, दुसरे दोन अिन³का (सवª
अिÖतÂवाचे अिनÂयता) आिण दु³खा (दुःख) आहेत. बौĦ या तीन िसĦांतांना "योµय
समज" Ìहणून माÆयता देतात.
अआÂमा (अनाÂम) हा िसĦांत ही बौĦ धमाªची एक महßवाची तßव²ानाÂमक कÐपना आहे
ºयाकडे अवलंबून असलेÐया उÂप°ी¸या िसĦांताचा पåरणाम Ìहणून पािहले जाते. बौĦ
धमाªनुसार आÂÌयाचे ²ान िमळू शकत नाही.
थोड³यात, Öव िकंवा आÂमा हे केवळ Öकंदा चे एकिýत łप आहे, आिण एकिýत पे±ा
जाÖत काही अिÖतÂव नाही. अशा ÿकारे 'Öव' िकंवा 'आÂमा' Ìहणून ओळखला जाणारा munotes.in

Page 52

भारतीय तßव²ान
52 कोणताही वेगळा पदाथª नाही. बुĦांनी जरी आÂमा नाकारला असला तरी Âयांनी पुनजªÆम
माÆय केला आहे.
४.५ ±िणकवाद : अिनÂयवाद हे जग व या जगातील सवª वÖतू व घटना पåरवतªनशील आहेत या जगात काहीही िÖथर
िनÂय शाĵत िकंवा अमर नसते जगातली ÿÂयेक वÖतू ±णा±णाला बदलते यालाच ±िणक
वाद िकंवा अिनÂयवाद असे Ìहणतात बौĦ तßव²ानानुसार सवªधमª अिनÂय आहेत एका
±णाला एक धमª उÂपÆन होतो व तो Âयाच ±िण नĶ होतो या मताला ±िणकवाद असे
Ìहणतात. जगात अनुभूती येते एक ±णभरच िटकते. या जगात िनÂय असे काहीच नसते,
बौĦ तßव²ानाला सवª ±िणकम असे Ìहटले आहे.
या āĺांडात सवª काही ±िणक आहे. नĵर आहे. काहाही कायमÖवłपी रहाणारे नाही.
सगळे काही बदलत जाणारे आहे. ±िणककवादा नुसार या जगात जे काही आहे ते सवª
±िणक, सशतª, सापे± आिण आि®त आहे. यालाच अिनÂयतेचा िसĦांत (अिनÂयवाद)
Ìहणूनही ओळखले जाते. बौĦ तßव²ाना नुसार जग आिण Âयाचे सवª पदाथª ±िणक आहेत
आिण कोणती िह वÖतू कायमÖवłपी नाही. िवĵ ही सतत बदलाची साखळी आहे.
±णाधाªचा िसĦांत आि®त उÂप°ी¸या िसĦांतावर आधाåरत आहे. बौĦ धमाªत ±णाधाª¸या
िसĦांता¸या समथªनाथª अनेक युिĉवाद आहेत.
Ļा बरोबरच सवª सृĶी ही पंचÖकंधाÂमक आहे. या वेते दुसरे काही नाही. पाच Öकंध Ìहणजे
łप, वेदना, सं²ा, संÖकार आिण िव²ान. Ļातील शेवटचे चार Öकंध Ļांचा अंतभाªव ‘नाम’
मÅये होतो. ही सवª सृĶी व (Âयातील वÖतूही) िचरकाल िटकणारी नाही. ती अिनÂय आहे.
ती आज आहे उīा नाहीशी होईल िकंवा तीत फेरफार घडून येईल. ती िवपåरणामधमê
आहे. जी गोĶ कायमची िटकणारी नाही, ती नाहीशी झाली Ìहणजे साहिजकच ती
बाळगणाöया इसमास दुःख होते. Ìहणून ती वÖतूही दुःखकारकच आहे. जी वÖतू अिनÂय व
दुःखकारक ती वÖतू ‘आपली’ असेही कोणी Ìहणू इि¸छणार नाही. Ìहणजे Âया वÖतूला
‘आÂमा’ िकंवा ‘आÂमीय’ असेही Ìहणणार नाही. तेÓहा Ļा सृĶीतील सवª वÖतू िकंवा Óयĉì
अिनÂय, दुःखकारक व अनाÂम आहेत. असे जरी असले, तरी Âयांना खरे अिÖतÂव आहे, हा
भावना माý प³कì होती.
बौĦ धमाªनुसार सवª गोĶी बदल आिण ±य यां¸या अधीन आहेत. वÖतू बदलतात Âयाच
±णी नĶ होतात. शरीर , संवेदना आिण चेतना अÖथायी आिण दु:खद आहेत. ÿÂयेक गोĶ
काही अवÖथेपासून उĩवत असÐयाने जेÓहा िÖथती थांबते तेÓहा ती नाहीशी होते. बनÁयाचे
जग कारण-पåरणाम िसĦांता¸या (ÿितÂयसामुÂपद) िनयमावर आधाåरत आहे.
गोĶी Âयां¸या कारणांवर आिण पåरिÖथतीवर अवलंबून आहेत. जसजशी गोĶी सापे±,
सशतª, अवलंबून आिण मयाªिदत असतात, तसतसे Âया ±िणक असायला हÓयात. जर
आपण असे Ìहटले कì एखादी गोĶ Âया¸या कारणानुसार उĩवते ती Ìहणजे ती ±िणक आहे
हे माÆय करणे, कारण जेÓहा कारण काढून टाकले जाईल तेÓहा गोĶ थांबेल. गोĶी वाढÐया,
जÆमाला येतात आिण िनमाªण झाÐया पािहजेत, Âया मृÂयू आिण िवनाशा¸या अधीन असणे
आवÔयक आहे. पुÆहा, जे मृÂयू आिण िवनाशा¸या अधीन आहे ते कायमÖवłपी नाही. munotes.in

Page 53

बौĦ तßव²ान
53 जगात जे काही घडते, जे आपÐयाकडून समजले जाते, ते िदसते तसे Öवाभािवकपणे
±यकरÁया¸या अधीन आहे. बदलाचा पैलू, अिनÂयतेचा पैलू आपÐया जीवनात घटना
िदसून येतो या साÅया वÖतुिÖथतीवłन योµयÿकारे िदसून येतो. वाईट ±ण िकंवा चांगले
±ण कायमचे राहत नाहीत. गौतम बुĦांनी कारण आिण पåरणाम िसĦांता¸या तßवावर ल±
क¤िþत केले आिण कोणÂयाही निशबावर िकंवा निशबावर Âयांचा िवĵास नÓहता Ìहणून
आपण जे काही आचरण करतो Âयाचा पåरणाम होईल.
ÿÂयेक गोĶीमागे एक कारण आहे. ÿÂयेक पåरणामाचे काही िकंवा दुसरे कारण असते आिण
ते शहाणपणाचे तßव आहे आिण कोणतेही गूढ शĉì िकंवा अनैसिगªक पåरणाम होत नाहीत.
बौĦ धमªिकंवा बौĦ तßव²ानाबĥल मािहती असलेÐया आिण वाचलेÐया लोकांवर बौĦ
धमाªचा ÿचंड पåरणाम झाला आहे.
अभूतपूवª जगातील सवª पåरणाम अÖथायी आहेत आिण पåरिÖथती, पåरणाम आिण
कालावधी बĥल सवª घटना अिनिIJत आहेत. खरंच, Öवत:बĥलचा आपला ŀिĶकोन
±णा±णाला बदलत आहे. नदी, पवªत, पृÃवी िकंवा úह यांसार´या काही भौितक वÖतू
फुलपाखł, सफरचंद िकंवा नĵर शरीरापे±ा जाÖत काळ भौितक łप िटकवून ठेवतात.
तथािप, सवª सडतील, फॉमª बदलतील आिण वाÖतिवकतेतून िफके पडतील.
दुःख दूर करÁयासाठी, अिनÂयतेचा अनुभव घेÁयाचा सवाªत ताÂकािलक मागª Ìहणजे
आपÐया संवेदनांचे िनरी±ण करणे हे आपण अिनÂयता हे मÅयवतê वाÖतव आहे हे ल±ात
घेतले पािहजे. सवª अभूतपूवª अिÖतÂवात बदल अंतभूªत आहे. या जगात असे काहीही नाही
ºयाला आपण कायमÖवłपी Ìहणू शकतो. अिनÂयतेची वÖतुिÖथती आपÐयाला माहीत
असायला हवी. Âयापलीकडे आपण Öवत: बदलत आहोत हे सूàम वाÖतव पाहणे िशकले
पािहजे. अशा ÿकारे शारीåरक संवेदनां¸या अिनÂयतेचे िनरी±ण कłन, Åयानकताª न
झालेÐया िनÊबाना¸या Åयेया¸या जवळ जातो.
*****
munotes.in